براہوئی ادب نا 1960ءآن 1975ءاسکان نا دور

براہوئی زبان و ادب نا زانتکار و پولکار آک براہوئی ادب نا شونداری نا دور ءِ 1947ءآن پد انا دور پارہ۔ او شونداری ناسوب ءِ براہوئی زبان نا اخبار و رسالہ غاتا شینک مننگ، پی ٹی وی کوئٹہ، ریڈوا کوئٹہ نا بنداو نا سوب پارہ، دا ہیت تینا جاگہ راست مرو کہ دا ادارہ غاتا بنداو آن پوسکن ئُ دور اسے نا بنا مننگ تون اوار چندی ادیب و شاعر آک ہم جدید ادب نا خواست آتا رداٹ تینا نوشت آتا بناءِ کریر۔ دا ادارہ غاتا مننگ آن پد ہم براہوئی جدید ادب ہمو وڑاٹ گام گیچ کننگ کتو امر کہ اودے کروئی ئس۔ اونا اسہ سوب اس دا ہم مننگ کرو کہ دا دوراٹی تیوی ملک، خاص وڑ اٹ بلوچستان اٹ مارشل لاءنا کانود برجا ئس، ہندا دور اٹی بلوچ سیاسی و مزاحمتی راہشون تے زندان نا گواچی کننگ تون اوار پاہو ہم تننگا۔ دادور اٹی نن بیرہ سیاسی گشاد تخوک آ ادیب و شاعر آتے نوشت نا پڑ آ خنان، ہرافتے ٹی نادرقمبرانی، بابو عبدالرحمن کرد ، امیرالملک مینگل اس تا پنک خننگرہ۔ اوفتا ہم تیوی لائخی سیاسی پڑآ گدرینگا۔ ادبی پڑآ نارد قمبرانی و بابوعبدالرحمن کرد اس تا ہمو دور اٹی گڑاس شاعری و اسہ اِرا افسانہ غاتا وڑک دو بریرہ۔ ہرافتا شاعری نا اسہ اسہ کتاب اوکان بھاز پد شینک مسُر۔ اسہ وخت اس عبدالرازق ابابکی اسہ کچاری اسے ٹی دا سوج ءِ چست کرے کہ ”1960ءآن ود کم 1975ءاسکان براہوئی ادب اٹ اسہ خلیس آ تالان چُپی اس تالان خننگک۔۔؟“ دا سوج انا ورندی کن ننے ہمو دور انا ادبی و تنظیمی حالیت آتا جاچ ءِ ہلوئی ءِ۔ دا ہمو دور ئس کہ سال 1959ءاٹی نورمحمد پروانہ اسہ ادبی ئُ تنظیم اسے نا ”براہوئی ادبی بورڈ“ نا پن اٹ بنداو ءِ تخا، براہوئی ادبی بورڈ بیرہ شش سال اسکان ہندا پن اٹ برجا سلیس، دا رد اٹ ایماندار آ اثیرعبدالقادر شاہوانی ”ہفتئی تلار نا تاک 22۔28 اگست۔2015“ ٹی نوشتہ کیک کہ ”1966ءاٹی براہوئی ادبی بورڈ نا پن ءِ بدل کرسا براہوئی ادبی دیوان تخننگا، 22مئی 1966ءنا دے دانا دستورالعمل ءِ شینک کننگا، شینک مروک آ دستور نا کتاب نا نوشتہ مروک آ پن تا لڑ اٹ دا ادارہ ٹی دا خواجہ غاک اوار ئسر:

سردار غوث بخش رئیسانی (قائم مقام کنوینر) عبدالقادر اثیر شاہوانی، پیر محمد زبیرانی، سرور سرپرہ، رحمت اللہ شاہوانی، محمدخان مینگل، یار محمد خزین، نورمحمد رئیسانی، نوحصاری، یوسف عزیزشاہوانی، حکیم خدائے رحیم مینگل، حکیم زگر مینگل، میراحمد شاہ لہڑی، رئیس نبی داد لانگو، نور محمد پروانہ (عارضی سیکرٹری)، محمودعلی پندرانی، سردار میر دوست محمد خان ساتکزئی (کنوینر)۔ داڑے بھاز آ بندغ آک نور محمد پروانہ تون اتفاق کتوس“

اثیر عبدالقادر نا دا حوالہ غان دا پاش مریک کہ پروانہ نا ہچ ئُ حیثیت اس دا تنظیم اٹ اف، اوڑا اسہ تو امنائی اَلو ایلو دا کہ اودے تنظیم اٹ بیرہ اسہ عارضی ئُ منصب اس تِسُر۔ ولے دا پن ہم بھاز دے بود کتو، نیٹ تین پہ تین ناٹہندی نا سوب آن بیرہ چل و پنچ دے آن پد یعنی ”7 جوالائی آ ہندا خواجہ غاک ”براہوئی ادبی دیوان“ نا پن ءِ اسہ وار ولدا بدل کرسا ”براہوئی اکیڈمی“ تخار۔“ عبدالقادر اثیر شاہوانی تینا ہندا مضمون اٹی مون مستی دا ادبی آ چک و تاڑ آتا بارو اٹ نوشتہ کیک کہ ”بھاز آ بندغ آک نورمحمد پروانہ تون امنا کتوس، ہندن مبین اعظم مزاری ایڈوکیٹ، بشیراحمد لہڑی، یار محمد خزین، امان اللہ رند، موسیٰ طور، عبدالغفور، حکیم خدائے رحیم، رئیس نبی داد، غلام حیدر حسرت اسک ”براہوئی اکیڈمی“ نا پن اٹ اسہ جتائُ ادارہ اس اڈ تسُر۔ مبین اعظم مزاری صدر، میرمحمدخان رئیسانی نائب صدر، غلام حیدر حسرت جنرل سیکرٹری، خدائے رحیم حکیم جوائنٹ سیکرٹری، رئیس نبی داد خزانچی پن کننگا“ دا چک و تاڑ، وار دم آ تنظیم نا پن ءِ بدل کننگ یا دا تیوی کسہ ٹی نورمحمد پروانہ نا پن بننگ آن دا گمان مریک کہ تیوی اختلاف آتا بُن پروانہ مسنے، داڑان دا راستکی مون آ بریک کہ دا ناٹہندی تنظیمی، لسانی، نارواداری، و عہدہ و دستار آتا بابت مرسا مسنے۔ براہوئی ادبی بورڈ آن پد پرروانہ ءِ ہچ ئُ عہدہ اس تننگتنے، ہر دیوان و مجلس اٹ اوڑا پت و امنائی متنے۔ ہندا ناٹہندی نا سوب آن (1959ءآن 1966ئ) یعنی 7 سال اسکان براہوئی ادب نا شونداری نا پن اٹ بیرہ اسٹ انگا تنظیم تین پہ تین نا اختلاف آتا گواچی مرسا کرے۔

علمی و ادبی کاریم مفننگ نا گڑتی ءِ اثیر عبدالقادر محسوس کرسا نوشتہ کیک کہ ”دا ہڑتوم آ ادارہ غاک تین پہ تین نا چک و تاڑ نا سوب آن ہچ ئُ علمی و ادبی ئُ کاریم اس کننگ کتوس۔ او مون مستی نوشتہ کیک کہ علم و ادب نا شون شان نا خزم و خواجہ غاک دا گڑا ءِ محسوس کریر کہ تانکہ دا ہڑدوسر آ ادارہ غاک اسٹ مفس تو براہوئی بولی کن ہچ ئُ کاریم اس مفک۔“ دا تین پہ تین نا، ناٹہندی نا سوب آن براہوئی ادیب و شاعر آک ارا بشخ اٹی ونڈ مسر، دا ہڑتوم آ کڑدہ غاتے اوار شاغنگ کن اثیر عبدالقادر شاہوانی خیر خواہی نا رداٹ نیام تمسا نور محمد پروانہ تون ملا، و اوفتے اسٹ کننگ نا سلاہ ءِ تِس۔ نور محمد پروانہ قادر اثیر ءِ دا سلاہ تِس کہ ”ای تینا تنظیم (براہوئی ادبی دیوان) ءِ ہمو وڑ اٹ ختم کیوہ، براہوئی اکیڈمی تون اوار مریوہ، کہ عہدہ غاک ننا و اونا بریبر مریر۔ سرپرست اسٹ داکان اسٹ ایکان، صدر و جنرل سیکرٹری، اسٹ داکان اسٹ ایکان، نائب صدر ارِٹ سینئر جونیئر، ہرا پارٹی نا جنرل سیکرٹری مس سینئر نائب صدر ہموڑان ہلنگے۔ ورکنگ کمیٹی نا باسک آک بریبر مریر۔“ ہندن پروانہ پوسکن آ منصب دار آتا پن تا ہم سلاہ ءِ تس۔ ”صدر میر دوست محمد خان۔ نائب صدر خدائے رحیم حکیم۔ جنرل سیکرٹری ثانی صاحب۔ خزانچی حکیم صاحب۔ نشرواشاعت عبدالرحمن براہوئی۔ جوائنٹ سیکرٹری خیرجان۔ ورکنگ کمیٹی کن اثیر صاحب، پروانہ، میراحمد شاہ۔“ پروانہ نا دا سلاہ اٹ ”براہوئی اکیڈمی“ نا جنرل سیکرٹری غلام حیدر حسرت نا پن الو، داڑان دا معلومداری مریک کہ لسانی و نظریاتی بنداو آتا رداٹ نورمحمد پروانہ نا غلام حیدر تون ناٹہندی ئس، اگہ پروانہ نا نیت بیرہ براہوئی ادب نا شون و شونداری کن مسکہ تو او غلام حیدر حسرت و پیرل زبیرانی نا پن تا سلاہ ءِ ہم ضرور پیش کریکہ۔ ہراتم پروانہ نا دا سلاہ ءِ عبدالقادر اثیر شاہوانی ”براہوئی اکیڈمی“ نا جنرل سیکرٹری غلام حیدر حسرت نا مون آ تخا تو او تینا سلاہ ءِ اردو زبان اٹ دا وڑ نوشتہ کرے۔

”تمام علاقائی زبانوں میں اداروں کی اہمیت اور اکیڈمی لفظ کہ آج کے دور میں معنی و وسعت۔ متحدہ ادارے کانام ”براہوئی اکیڈمی“ ہونا چاہئے۔

منشور کی بابت دونوں اداروں سے چار آدمی منتخب کرکے آپس میں صلاح و مشورے سے دونوں منشوروں سے نئی منشور کا انتخاب کریں۔

اراکین میں برابر تقسیم ایک دوسرے کے بارے میں مساویانہ اور ایماندارانہ جذبہ رکھتے ہیں۔“ (تلار، 22۔28اگست۔2015)

غلام حیدر حسرت نا دا سلاہ غان دا کساس مریک کہ او سیوت و اسٹّی، رواداری، نا جوزہ تخاکہ، او اسہ جمہوری ئُ وڑ اسےٹ سلاہ و سوج نا خواہندار ئس۔ اثیر تینا کوشست آتا رداٹ منہ دے آن پد ہڑتوم آ ادارہ (براہوئی اکیڈمی، و براہوئی ادبی دیوان) نا کالخواہ تے اسہ تڈّا غا مُچ کرے، تین پہ تین امنائی و فیصلہ نا رد اٹ ”براہوئی اکیڈمی و براہوئی ادبی دیوان“ ءِ ختم کننگا، ہندن اسہ وار پدا ”براہوئی ادبی تنظیم“ نا پن اٹ پوسکن ئُ تنظیم اسے نا پڑو مس، قادر اثیر نا مضمون نا رداٹ پوسکن آ تنظیم ”براہوئی ادبی تنظیم“ نا منصبدار آتا پن تے ٹی 1۔ صدر میرعبدالرحمن کرد 2۔جنرل سیکرٹری عبدالقادر اثیر شاہوانی 3۔نائب صدر اول غلام حیدر حسرت 4۔نائب صدر دوئم میراحمد شاہ 5۔جوائنٹ سیکرٹری اول پیر محمد زبیرانی 6۔جوائنٹ سیکرٹری دوئم محمد یوسف ثانی 7۔پبلسٹی سیکرٹری یوسف عزیز شاہوانی 8۔خزانچی نورمحمد پروانہ اسک اوار ئسُر۔ اسہ وار پدا ہڑتوم آ سوچ آک اوار تو مُسر، ولے اوفتا نیام اٹ اسہ (پدین ئُ جنگ) اس ساڑی ضرور ئس۔

اثیر شاہوانی تینا حیرانی نا درشانی ءِ تینا مضمون اٹی کیک ”ولے منہ دے آن پد خبر اف کہ براہوئی ادبی تنظیم نا پن امر بدل کننگا، اونا پن ”براہوئی اکیڈمی“ تخنگا۔“ اثیر نوشتہ کیک کہ ہمو وخت آ کنا نوکری خاران اٹی ئس، تو ای ”براہوئی اکیڈمی“ نا دستور ءِ جوڑ کریٹ۔ 23اپریل 1970ءنا دے ڈاک انا کمک اٹ اکیڈمی نا دفتر آ راہی کریٹ۔“ او ہفتئی تلار کوئٹہ ٹی پاش کرسا مون مستی نوشتہ کیک کہ ”ہرا بندغ آتے اکیڈمی نا منصبدار یا باسک گچین کننگاسُس، اوفتے نظر انداز کننگا، بلکن دستور نا کتاب نا اخیر اٹی نوشتہ کننگا کہ 19 ستمبر 1971ءنا دے براہوئی اکیڈمی نا جنرل باڈی توس و بروک آ مسہ سال اکن شیف انا باسک و منصبدار آتے گچین کرے و ترمیم کروک آ دستور نا منظوری ءِ تس۔

1۔ صدر عبدالرحمن کرد

2۔ سینئر نائب صدر اول نورمحمد پروانہ

3۔جونیئر نائب صدر محمد اکبر آزاد

4۔ جنرل سیکرٹری غلام حیدر حسرت

5۔ جوائنٹ سیکرٹری عبدالخالق

6۔ پبلسٹی سیکرٹری حکیم خدائے رحیم

7۔خزانچی نبی داد

مجلس مشاورت اٹی گل محمد ایروی۔ میر محمود عزیز کرد، پیرمحمد زبیرانی، عبدالرحمن براہوئی، بشیر احمد لہڑی، دین محمد شاہوانی، خیرمحمد رئیس خیل، یوسف شاہوانی، گل بنگلزئی، یوسف ثانی، مولوی محمد یعقوب شرودی، محمد خان مینگل، و حاجی عبدالرحمن شاہوانی نا پن ءِ اوار کننگا۔

دن کہ دا مہالو نوشتہ کریٹ کہ دا خواجہ غاک اوار مننگ آن پد ہم اسہ ایلو تون اوفتا پدین آ جنگ برجا ئس، ہندا پدین آ جنگ انا سوب آن ناٹہندی، ذاتی خرخشنگ، اسہ ایلو ءِ سگپننگ، تین پہ تین نا چک و تاڑ، پسند و نا پسند آتا گواچی مرسا مسنے۔ اثیر، براہوئی اکیڈمی نا تاریخ آن پڑدہ ءِ مُر کرسا نوشتہ کیک۔

”داکان گڈ میر عبدالرحمن کرد، نور محمد پروانہ ءِ دا پاننگا کہ او سیاست اٹی بشخ ہلیرہ، ہمو سوب آن او اکیڈمی نا باسک مننگ کپسہ، عبدالقادر شاہوانی، احمد شاہ لہڑی، بہادر خان، میرنصیر خان، ملک محمد رمضان بلوچ، ایلو بھاز آ علمی و ادبی باسک آتے بے سوب پاننگ آن اکیڈمی آن کشنگا۔ ہندن علم و ادب نا خزم و خواجہ غاتے 1979ءاسکان اکیڈمی آ خڑک النگتو“ براہوئی اکیڈمی ٹی اولیکو واردسمبر (یعنی 1979 ءٹی) صدر مننگ نا جاگہ غا تنظیم نا کماش نا پن چیئرمین اڈ ہلک ۔ اخیر شرفمند آ براہوئی قلم خواجہ غاک دسمبر 1979ءاٹی مروک آ گچین کاری ٹی اسہ وڑ اسےٹ بشخ ہلکُر، اولیکو وار اکیڈمی آن خڑک بسر۔ ہندن مسہ سال اکن دا خواجہ غاک گچین مسُر۔ میر غلام حیدر حسرت چیئرمین، ڈاکٹر عبدالرحمن براہوئی وائس چیئرمین، پروفیسر نادر قمبرانی جنرل سیکرٹری، اثیر عبدالقادر شاہوانی جوائنٹ سیکرٹری، عبدالرزاق رئیسانی خزانچی، میر محمد الفت پبلسٹی سیکرٹری۔ دافتیان بیدس نورمحمد پروانہ، پیرمحمد زبیرانی، محمد صلاح الدین مینگل، پروفیسر صالح شاد، محمد اعظم مشتاق، عبدالصمد شاہین، ملک رسول بخش لہڑی، محمد افضل مینگل، میر سکندر خان ءِ مجلس عاملہ نا باسک گچین کننگا۔

1979ءآن تابہ 1994ءاسکان ایماندار آ غلام حیدر حسرت دا تیوی پانزدہ سال اٹی تنظیم اٹ جمہوری خواست آتے پد بٹسا گچین کاری نا عمل آن تنظیم ءِ تدیفتو۔ انتئے کہ اکیڈمی نا گچین کاری نا مُد دسمبر 1992ءاٹی پورو مسوسس، واہم غلام حیدر حسرت گچین کاری کن تیار الو۔

پروفیسر خداداد گل تینا شین و شَد کتاب ”براہوئی ادبی سوسائٹی ایک جائزہ“ نا 52 میکو پنہ غا نوشتہ کیک ”ہراتم 31 ”ادارہ ثقافت کوئٹہ“ ٹی آل پاکستان براہوئی ادبی مذاکرہ نا اولیکو مُچی مس، ہرانا کماشی ءِ پنی آ پولکار خواجہ عبدالرحمن براہوئی کرے، دا مذاکرہ ٹی براہوئی زبان نا چندی علاقہ غاتیان شاعر و ادیب آک بشخ ہلکُر، دا مچی نا چارمیکو قرارداد (ٹِک) دا ئس کہ ”اجلاس براہوئی اکیڈمی میں انتخابات اور ممبر سازی کامطالبہ کرتی ہے۔“ نیٹ بھاز آ تنقید و ہیت آتیان پد براہوئی اکیڈمی نا چیئرمین غلام حیدر حسرت مجبور مس تینا منصب آن استیفہ تس۔ ہندن 1994ءآن پد اینو اسکان الحمدللہ میر محمد صلاح الدین مینگل براہوئی اکیڈمی نا چیئرمین ءِ۔“

دا لسانی، ذاتی، نظریاتی، ناٹہندی تابابت خواجہ عبدالقیوم بیدار ”براہوئی احوال“ پنی آ کتاب نا 104-105میکو پنہ غاتیا نوشتہ کیک کہ:

”ڈاکٹر عبدالرحمن براہوئی تینا اختئی تا سوب آن براہوئی اکیڈمی نا کنڈآ تینا پام ءِ کتو، ایلو اکیڈمی نا سینئر منصبدار آتا ناٹہندی تا اکیڈمی نا کاریم تیا اسہ بھاز بھلو اثر اس تما، ہراڑان براہوئی ادب ءِ بھاز بھلو ڈز اس دُو بس، ہرانا سوب آن براہوئی زبان و ادب نا شاعر و ادیب آک براہوئی اکیڈمی آن مایوس مرسا مسُر، انتئے کہ اوفتے براہوئی اکیڈمی نا ممبر شپی آن ہم انکار کننگاکہ، ہرانا سوب آن اکیڈمی بیرہ منہ بندغ نا میرات مس۔ ہمو منہ بندغ براہوئی اکیڈمی ءِ تینا ذاتی خیال کننگ نا سوب آن ورنا غا براہوئی زبان نا ادیب و شاعر آک تین کن اسہ جتا ئُ تنظیم اسے نا بنداو ءِ ”براہوئی ادبی سوسائٹی کوئٹہ“ نا پن اٹ تخار۔“

براہوئی ادبی سوسائٹی نا بنداو نا بابت خداداد گل تینا میڑوک آ کتاب براہوئی ادبی سوسائٹی نا بنداو آن مہالو ”براہوئی ادبی سوسائٹی ایک جائزہ“ (سال 2004ئ) نا 11 میکو پنہ غا نوشتہ کیک کہ ”براہوئی ادبی سوسائٹی نا بنداو نا پس منظر دا وڑ اٹی ءِ کہ1975ءاٹ سائنس کالج کوئٹہ ٹی بلوچستان یونیورسٹی نا کنڈ آن براہوئی عالم فاضل آتا کلاس آک اڈ تننگار، سوسائٹی نا ساڑی آ چیئرمین عبدالقیوم بیدار، محمدرفیق قائم بنگلزئی کنا ہم جماعت ئسُر، ڈاکٹر عبدالرحمن براہوئی، نادر قمبرانی، پروفیسر میر عبداللہ جان جمالدینی، میر عاقل خان مینگل کون آ مہروان آ استاد آک ننا اُست بڑزی ءِ کریر، اوفتا راہشونی آن نن ادب نا دنیا تون درستی راستی مسن، ہمو دور اٹ ننا نوشت آک ہم وڑ وڑ انا اخبار و رسالہ غاتے ٹی شینک مرسا بسُرہ، ہمو وخت انا ”براہوئی اکیڈمی نا صدر ننے دا پارے کہ نمے اکیڈمی نا باسک دا سوب آن کننگ کپنہ، انتئے کہ براہوئی اکیڈمی نا باسک بیرہ پولکار (ریسرچ اسکالر) آک مننگ کیرہ۔ ہندا سوب آن سنگت آتا سلاہ و سوج اٹ نن ”براہوئی ادبی سوسائٹی“ نا پن اٹ اسہ ادبی ادارہ اسے نا بنداو ءِ تخان۔“ پروفیسر خدادادگل مون مستی نوشتہ کیک کہ ”سوسائٹی نا تیوی باسک آک ڈاکٹر عبدالرحمن براہوئی، پروفیسرنادر قمبرانی، عبداللہ جان جمالدینی اس تا منت واری ءِ ادا کریر کہ اوفتا است بڑزی ءِ کریر۔ دا نادرقمبرانی، عبدالرحمن براہوئی، ماماعبداللہ جان جمالدینی نا شعوری محنت و کوشست آک ئسُر کہ براہوئی ادبی سوسائٹی نا باقاعدہ وڑاٹ بنداو 18مارچ 1978ءاٹی تخنگا۔

ہندا ناٹہندی نا سوب آن خاص وڑاٹ اثیرعبدالقادر شاہوانی و پیرل زبیرانی اسک براہوئی اکیڈمی آن یا ہمو اجارہ دار بندغ آتا رویہ غان مایوس مرسا بلوچی اکیڈمی نا کنڈآ مون کریر، بلوچی اکیڈمی اوفتے بیا بخیر کرسا تینا اُست اٹی جاگہ تس، دا ہڑتوم آ براہوئی زبان نا ادیب و شاعر آک تینا تیوی لائخی تے بلوچی زبان و ادب نا پڑآ درشان کرسا بلوچی زبان و ادب کن تینا خذمت آتے اسہ نیک ئُ جوزہ اسے تون مون آ ایسُر، آخر دم اسکان بلوچی زبان و ادب تون گنڈوک ئسُر۔

یخین اٹ 1960آن ہلیس 1975ءاسکان براہوئی ادب تین پہ تین ذاتی و گروہی، لسانی ناٹہندی تا سوب آن جم وڑاٹ جمود نا گواچی مسنے۔ دا دور ءِ براہوئی زبان نا زانتکار و ادیب آک براہوئی زبان نا شونداری نا دور پارہ، ولے دا دور اٹی براہوئی ادیب و شاعر آک تین پہ تین نا ذاتی، گروہی، اختلاف نا گواچی مسنو۔ ہندا تینا اختلاف آتا سوب آن ہچ ئُ تحقیقی ئُ کاریم اس مون آ بتو، نئے براہوئی جدید ادب کن گام ہرفنگا۔ داڑان دا پاش مریک کہ براہوئی ادب نا شونداری نا دور انا بناء1978ءآن مریک ہرا وخت آ کہ براہوئی ادبی سوسائٹی نا بنداو تخنگا۔

حوالہ غاک:۔

ہفتئی تلار کوئٹہ۔ تاک 22۔28اگست۔2015ئ

خدادادگل۔ براہوئی ادبی سوسائٹی ایک جائزہ۔2004ئ

عبدالقیوم بیدار۔ براہوئی احوال 3۔2017ئ