براہوئی زبان قدیم ءِ، نوشت آک تے انتئے قدیم افس؟

اولیکو بشخ

زبان و نوشت آک:۔

جوان تو دادے کہ دا ہیت انا سرپند مننگ کن کل آن مُست ننے معلوم داری مرے کہ:

(۱) زبان و نوشت آک ہرا زمانہ غان ءُ؟

(۲) درس و تدریس والا زبان امر زندہ سلک؟

(۳) مارکیٹ نا زبان ہرا زبان ءِ پارہ، او امر رواج ہلیک؟

(۴)ہمسائے ملک آتا نوشت و زبانک امر اثر شاغرہ؟

(۵)لمئی آ زبان ہرا زبان مریک؟

(۶) مذہبی آ زبان ہرا زبان ءِ پارہ؟

(۷)قومی آ زبان، امر انگا زبان ءِ پارہ؟

(۸) طاقت ور، سرکاری یا دفتری آ زبان ہرا زبان مریک؟

(۹)زبان یعنی بولی امر ختم مریک؟

ارٹمیکو بشخ:۔

(۰۱) براہوئی پاروک آک و تاریخ نا پنہ غاک

(۱۱) براہوئی بولی اونا ادب و نوشت آتا مُتکنی نا ڈس

(۲۱) براہوئی زبان انتئے نوشت اٹی متنے؟

(۳۱) انت نوشت آک مدام اسہ وڑ مریرہ یا بدل مرسا کیرہ؟

(۴۱) ریاست قلات نا حاکم آک براہوئی یا بلوچی ءِ انتئے سرکاری زبان جوڑ کتنو؟

مسٹمیکو بشخ:۔

(۵۱) براہوئی پاروک آتا رسم و رواج

(۶۱) براہوئی لوک ادب

(۷۱) بلوچ راج اٹی نیاڑی تا شرف

(۸۱) بلوچ راج اٹی خون بہا ٹی مسن تا تننگ

(۹۱) بلوچ راج اٹی زئیفہ ءِ ”نت انا لِتر تکنگ۔“

(۰۲) بلوچ راج اٹی نیاڑی تا تعلیم

(۱۲) براہوئی شاعری ٹی نیاڑی نا ذکر

(۲۲)براہوئی پاروک آ نیاڑی تا روزگار

(۳۲) بلوچ راج انا گڑاس کمتیک

بسم اللہ الرحمٰن الرحیم

ڈاکٹر مبارک علی نوشتہ کیک کہ تاریخ نا بارو اٹ نوشتہ کننگ نا وخت آ مُسہ گڑا نا اہمیت بھاز ارے۔

(۱)واقعہ غاک ۔

(۲) واقعہ غاتا راستی ءِ جانچ کننگ کن شاہدی۔

(۳)شاہدی تیان گڈ، اوفتا بارو اٹ مورخ نا تنقید، تفسیر یا تاویل۔ انتئے کہ بیرہ واقعہ غاتے سنہ وار بیان کننگ آن، تاریخ نا اہمیت پاش مفک، نئے داڑان تاریخ نا شعور ودی مریک۔ ہندا سوب آن تاریخ نویسی ٹی سوب، و نتیجہ غاتا پیدواری المی ءِ۔ تاریخ نا اصول آتیٹی داہم اسہ اصول اس ارے کہ، او بیرہ واقعہ غاتا مُچ کننگ اس مف، بلکن جاگہ جاگہ اوفتیا آزموندہ ہم مرے(۱)۔

۱۔ زبان (بولی) و نوشت آک ہرا زمانہ غان ءُ؟

کل آن مُست قرآن پاک نا اسہ آیت اسے نا ذکر ءِ کینہ، اوڑان پاش مریک کہ اللہ تعالیٰ ہرا وخت آ حضرت آدم علیہ السلام ءِ ودی کرے تو او مبارک ءِ دین و دنیا نا علم و حکمت تون اوار اوار، بولی اسےٹ یا بولی تیٹ ہیت کننگ ءِ ہم ہیل تس، داہم روایت ارے کہ او بولی، سریانی بولی مسنے۔

ترجمہ آیت:

”اللہ تعالیٰ انسان ءِ ودی کرے، اودے ہیت کننگ ءِ ہیل تس۔“

سورہ رحمن آیت 3,4

ترجمہ آیت ”اللہ تعالی آدم ءِ کل پن تے ہیل تس۔“

سورةالبقرہ آیت31

مسند احمد بن حنبلؒ اٹی اسہ حدیث پاک اسے نا مفہوم داوڑ ءِ:

”اللہ تعالیٰ حضرت آدم علیہ السلام آن ہلیس تا کنے اسکان، اسہ لکھ و بیست وچار ہزار پیغمبر مون تِس، اوفتے ٹی سے سد و پانزدہ (315) صاحب کتاب ئسُر۔“

”توریت نا بارو اٹ یہودیک پارہ کہ، اللہ تعالیٰ اودے تختی تیا نوشتہ کرے اسہ وار اتون مون تس۔

نبی کریم امی اس ئس، عالم آک پارہ کہ، او مبارک ءِ اللہ تعالیٰ نا کنڈ آن غار حرا ٹی اولیکو ہرا حکم کہ ملا، او ”اقرا“ یعنی ”خوان۔“ ئس، اوکان گُڈ ”قلم“ نا ثناءمس۔ خواننگ نا حکم آن پد زو قلم نا انت اکن ثناءمس؟ مسخت دا کہ قلم یعنی نوشت نا سوب اٹ اللہ تعالیٰ انسان ءِ ہمو گڑا تا پارسا کیک، ہرافتے کہ او سر پند مننگ کپک، ہندا ہی نوشت آتے ٹی ہر زمانہ والاک پُوسکن ءُ پُوسکن ءُ، وڑ ڈول جوڑ کرسا کیرہ۔(۲ )

نوشت آتا دا حوالہ غاتیان معلوم مس کہ اللہ تعالیٰ اولیکو انسان حضرت آدم علیہ السلام ءِ با قاعدہ کتاب اس تِس و زند گدریفنگ نا وڑ و ڈَول ءِ ہم رُماغا، اوکان گڈ ہم بھا ز آ نبی تے کتاب ترسا کرے، آخریکو کتاب یعنی قرآن پا ک ءِ نبی کریم ءِ تننگ نا وخت آ ، ”اقرائ“ تون اوار اوار اللہ تعالیٰ قلم نا ذکر و سفت ءِ ہم کرے۔ دا پاننگ کینہ کہ کتاب نا تننگ تون، قلم ہم نوشتہ کننگ کن انسان ءِ تننگا۔ بھازآ، اساطیری روایت آتے ٹی ہم دا ہیت ءِ پارسا کرینو کہ دیوی دیوتاک انسان ءِ نوشتہ کننگ،خوا ننگ و خوانفنگ ءِ ہیل تسنو۔

تاریخی آگاہی تا رداٹ گدرینگوک آ بھازآ تہذیب آتیٹی ہراڑے کہ ”زبان“ آتے دیوتا تا تروک تکانو، ہموڑ ے رسم الخط ءِ ہم ہموفتا تِس تکنگانے۔ رسم الخط نا اولیکو نمونہ غاک خل ومِش تا ٹِکری، رزان وپاٹ تا تختہ، پتن آ ہڈ و پین بھاز گڑا تیا نوشتہ کننگانو۔ پوسکن آ پٹ و پول والاک کنعان (مصر) و ایلو (سویلی ایران و خلیج فارس نا سجو علاقہ ءِ) فن تحریر نا اولیکو جاگہ گوندرہ۔(۳)

۲۔ درس و تدریس والا زبان امر زندہ سلک؟

درس و تدریس نا زبان ہموزبان ءِ پارہ کہ او زبان اٹ خوانفنگ و خواننگ مریک۔ درس و تدریس ہرا زبان اٹ متو، او زبان بیرہ بولی اسکان سلک یا کرار کرار آ اسُل ختم مریک۔ نوشت نا دروشم اٹی بیرہ ہمو زبانک برجا سلیسُنو، ہرافک کہ مذہب، طاقت، حکومت و درس و تدریس یا دفتری ءُ زبان مسنو، دُن کہ فارسی، عربی، دا زمانہ ٹی اردو، انگریزی و پین بھاز آزبانک ءُ۔

دا اصول آتیٹ اگہ نن پان کہ گمان مرےک کہ براہوئی زبان اسہ زمانہ سےٹی درس وتدریس و طاقتور ءُ زبان اس مسنے، و پاننگک کہ اونا نوشت آک کشان دور انا سکہ سے نا زی آ نوشتہ خننگانو (سرجم تے مُستی بریک)۔ اوکان گُڈ نزوری نا سوب آن کرن آتیان پد او بیرہ ہیت و گپ نا زبان اس سلیسُنے یا شاید اونا رسم الخط ہر زمانہ ٹی بدل مرسا کرینے۔ پارہ کہ مُست زمانہ ٹی براہوئی نوشت خروشتی رسم الخط اٹ ہم مسنے۔

چاہندار آک خروشتی رسم الخط انا وت، اینو پگہ نا اوغانستان، پاکستان ءِ پارہ، دانا قدیم زمانہ مسٹمیکو کرن مستر مسیح ءِ۔ گندھاری زبان نا نوشت اکن ہم ہندا رسم الخط بکار اٹی بسنے، دا رسم الخط براہمی رسم الخط اتون ہم زمانہ ءِ۔

۳۔ مارکیٹ نا زبان ہرا زبان ءِ پارہ، او امر رواج ہلیک؟

مارکیٹ نا زبان ہمودے کہ او لمئی آ زبان تو اف، ولے مارکیٹ، بازار و چاگڑد اٹی بھاز پاروک ءُ زبان اس مریک۔ اونا سوب دا مریک کہ روزگار و مارکیٹ اٹی ہرا زبان نا خاہوت آک زیات کاروبار اٹی ئسُر، تو خریدار آتیا، ہمو خاہوت آتا زبان و ایلو گڑا تا اثر اضرور تمک، ہندا سوب آن مارکیٹ نازبان زو ہیل مریک و اُلُس اٹی اونا پاروک آک بھاز مریرہ۔ روزگار و منڈی نا زبان تو، دا پوسکن آ راج اٹی ہم ایلو زبان تیان زو مون آ کاہک۔

ہفتئی تلار

13-19 June 2020

تاک، 23

پنہ : 02