براہوئی شاعری نا سفر(1)

انگریز دور اٹی براہوئی قدیم شاعری:۔

نوری نصیر خان نا دورباری آن پد بلوچستان اٹ انگریز سامراج نا کوزہ گیری نا دور انا بنا مریک، دا دور اٹی براہوئی زبان نا قدیم شاعر آک گیشتری تینا مزاحمتی فکر اتون تاریخ نا پنہ غاتیا ساڑی خننگرہ۔ ہراتم آ انگریز 1839ء اٹی بلوچستان آ کوزہ کرے تو اسہ کنڈآن بشام، ریکی، بلو، قیصر خان فقیر زئی اسک مزاحمتی شاعری نا بناءِ کریر، تو ایلو کنڈآن مکتبہ درخانی نا پڑآ مذہبی حوالہ ٹی ہم انگریز آتا بر خلاف نوشت نا دروشم اٹ ردعمل اس مون آ بس، دا ہمو خت ئس کہ خان محراب خان ریاست قلات نا بادشاہ ئس، ہرانا نائب آتے ٹی مُلا محمد حسن بدوزئی ہم ئس، مُلا محمدحسن بدوزئی نئے بیرہ ریاست قلات نا اسہ گچین ءُ لائخ و وزیر یا سلاہکار اس ئس بلکن او فارسی، اردو، بلوچی و براہوئی زبان نا اسہ بے مٹ ءُ شاعر اس ہم ئس۔ مُلا حسن بدوزئی ءِ دا اعزاز ہم دوئی ارے کہ او تیوی بلوچستان اٹی اردو نا اولیکو صاحب دیوان شاعر ءِ، اونا اردو و فارسی شاعری نا کتاب آک اینو ساڑی ءُ، ولے اونا بلوچی و براہوئی شاعریک اوخس کچ اٹی افس کہ او اسہ کتاب اسے نا دروشم اٹ نن تون ساڑی مریر۔ ”ملا حسن بدوزئی نا براہوئی و بلوچی شاعریک زمانہ نا بے چیٹی نا سوب آن دا وخت اسکان گار ءُ۔ دا ہم مننگ کیک کہ 1839ء اٹی قلات میری آ پرنگی نا جلہو یا 1935ء اٹی بھلا زمی جم اٹ اونا بلوچی وبراہوئی شاعریک ہبہ مرور۔ (عزیزآبادی،2018ء، 15) بلکل دا ہیت پک مرو ءِ کہ ہندا سیاسی چک و تاڑ یا قدرتی آفت نا سوب آن اونا شاعریک تاریخ نا پنہ غاتے ٹی خننگپسہ۔

ہراتم خا ن محراب خان انگریز تون مزاحمت کرسا تینا مجاہد آتتون اوار شہادت نا پیالہ ءِ بوز آ تخا تو ملا حسن بدوزئی تینا براہوئی مزاحمتی شاعری ٹی وخت انا آدینک ءِ دا وڑ نشان تس:

پرنگی خیسن آ گوج ءِ

پد اٹ تے ڈیڈو نا فوج ءِ

کرینے مون سراوان آ

قلات نا میری و خان آ

بلوچ نا بُڑز انگا شان آ

پرنگ سردار و میر آتے

بلوچ آتا حقیر آتے

بہا اٹ ہلک زنجیر آتے

کرے اوفتے جتا خان آن

درے تا دین ایمان آن

شہید آتا بلند شان ءِ

(عزیزآبادی،2018، 16)

ملا حسن بدوزئی نا براہوئی شاعری ٹی فارسی نا رنگ بھاز گیشتر خننگک، انتئے کہ ہمو وخت آ ریاست قلات نا سرکاری زبان فارسی مسنے۔ ملا حسن بدوزئی ءِ فارسی زبان آ بھلو عبور اس دوئی مسنے، ہندا سوب آن اونا براہوئی، بلوچی و اردو شاعری ٹی فارسی نا لوز آک زیات ءُ، دنکہ

دنّانک ءُ جواہری آ

لب آک ءُ کاغذی آ

خنک نا نرگسی آ

بامُس نا خنجری آ

اُست ءِ ننا ظالم نی درینُس

(براہوئی،1986،26)

ہندا دور اٹی براہوئی زبان نا فطری، فی البدیع، انگریز آتا برخلاف مزاحمتی شاعر ریکیؒ نا پن ہم ننے قدیم براہوئی شاعر آتا لڑ اٹی نظر بریک۔ اونا دا شئیر اودے براہوئی مزاحمتی شاعری نا پڑآ اینو اسکان زندہ تخانے:

اینو ننے دے دیگر ءِ

پگہ نوا وار اس برے

ریکی تینا مزاحمتی و قومی شاعری ٹی انگریز سامراج نا کوزہ گری نا ردعمل اٹی تینا انقلابی آ شئیر آتا کمک اٹ بلوچ قوم انا جوزہ غاتے بش کننگ اٹ تاریخی ءُ کڑد اس ادا کرے:

”وخت ءِ نصیرخان ولی

ہُلّی نیام آن ترہ کرے

اینو ننے دے دیگر ءِ

پگہ نوا وار اس برے

شاباش کبو دا مینگل ءِ

با اُشترو سیاہ جنگل ءِ“

(براہوئی،1986ء،44)

ہرا وخت آ انگریز ریاست قلات آ کوزہ کرے تو بلوچ قوم انا طاقت ہم نزور مس، ریکی تینا قوم انا چٹ ہلوک آ طاقت ءِ اسہ وار پدا مُچ کننگ کن اودے نوری نصیرخان نا دور ءِ یات ایتک، ریکی تینا شئیر اٹی تینا قوم ءِ نصیرخان نوری نا زمانہ ءِ یات ترفسا پاہک کہ اگہ ننا نیام اٹ اینو ننا طاقت یعنی طاقت نا ہُلی ترہ کرینے، واہم ننے مایوس مروئی اف نن تینا چٹ ہلوک آ طاقت ءِ اسہ اوار پدا مُچ کروئی اُن، تاکہ پگہ تینا طاقت اٹ انگریز سامراج ءِ بے سہب کننگ کین۔ ہرا وخت آ مُلک اسے ٹی زور زبردستی نو آبادیاتی نظام ءِ تالان کننگک تو او مُلک انا زرگزرانی، راجی و ربیدگی نظام کاہک پراگندہ مریک، مخلوق غریبی و بزگی نا گواچی مریک۔ انگریز ہم تینا نو آبادیاتی نظام ءِ سوگو کننگ کن برصغیر نا کوزہ گری آن پد بلوچستان اٹ تینا چال و چم یا زغم انا زوراٹ کوزہ کرے اونا کوزہ گری آن پد نئے بیرہ ریاست قلات نا ساڑی حکومت نزوری تا گواچی مس بلکہ ہر کنڈآ راجی و سیاسی ویل آک ہم ودی مسُر۔ ہندا حالیت ءِ ریکیؔ محسوس کرسا تینا شاعری ءِ راج انا مون آ دا وڑ تالان کرے:

”ابو ءِ خدا انت اس کرے

کافر لعین ءِ مست کرے

نرخ ءِ درے او کم کرے

خوار و غریب حیران مرے

شاہی کہ خروار ئسکہ

مہمان شرف مسکہ

ایمان ہم درست ئسکہ“

(براہوئی،1986ء،46-47)

انگریز آن مہالو ریاست قلات اٹی زند انا ہر گرج انا گڑا اڑزان بہا مسکہ۔ پارہ کہ اسہ شاہی اسے آ تیوی ءُ خروار اس دُو بسکہ۔ ہندا اڑزان بہائی نا سوب آن مہمانک ہم شرف مسُرہ۔ انتئے کہ مہمان داری ہم بلوچ قوم انا قومی و راجی روایت آتا اسہ گچین ءُ بشخ اسے، ولے ہراتم کہ انگریز تینا کوزہ گری ءِ برجا تخا تو ریاست اٹی ریاستی امور آک ہم پراگندہ مسر، و داڑتون اوار علاقہ غاتے ٹی ہنداخہ در کبینی مس کہ خوار غریب و لس مخلوق نا زند ہم چندی راجی و قومی ویل آتاگواچی مس، اوفک تینا مہمان تے ہم جوان وڑاٹ شرف وچیٹ کننگ کتوسہ۔ ریکیؔ ہمو وخت انا معروضی حالیت آتے تینا شاعری ٹی بیان کرسا تینا دور انا نمائندگی نا حق ءِ بھاز گچین ءُ وڑ اسے ٹی ادا کرینے۔ ولے افسوز دا ہیت انا ءِ کہ اونا ایلو شاعریک زمانہ نا بے چیٹی نا سوب آن نن تون اینو افس۔ اونا ہراخس کہ شاعریک براہوئی قدیم شاعری نا پڑآ ساڑی ءُ، اوفک ہنداخہ کم ءُ کہ کتاب اس مننگ کپسہ۔

علاقہ چاغی نا ڈغار ریکی آن بیدس براہوئی و بلوچی زبان نا فی البدیع مزاحمتی شاعر قیصرخان فقیر زئی ءِ ہم ودی کننگ نا شرف ءِ دوئی کرینے، اونا زند انا گیری ہم انگریز ی دور آن ءِ۔ انگریز نا کوزہ گری نا برخلاف بلوچستان نا فرزند میر علی دوست انگریز نا ظلم و زوراکی نا برخلاف بغاوت نا بیرک ءِ بڑز کرسا جام شہادت ءِ نوشی جان کرے، میر علی دوست نا بہادری و اونا قومی آ جوزہ ءِ قیصرخان فقیرزئی تاریخ نا بشخ جوڑ کرسا نوشتہ کرینے، اینو ہم میر علی دوست شہید نا شئیر مخلوق نا زبان آ راج کننگ ءِ کہ:

”لول کبو لولی میر علی دوست

جی و جان کیوہ خان علی دوست ءِ

تار ہنا ڈہ تس شیف پنجگور ءِ

حاکم نا حکم ننے منظور ءِ

دا کسر کاہک شش تو نا پند ءِ

شیر آتا رند آن دتر نا گند ءِ

شیر آتا دریکہ ءِ بھاز گل اٹ کارہ

قسمت اٹ برور دُراخ جوڑ دوارہ“

(عزیزآبادی،2018ء،17)

قدیم براہوئی شاعری ٹی بلوؔ نا شاعری ہم تینا فطری آ رنگ اتون قدیم براہوئی شاعری نا تاریخ اٹی پاش و پیدوار خننگک، ولے ہراتم آ ڈاکٹر عبدالرحمن براہوئی 1986ء اٹی براہوئی اکیڈمی نا کنڈآن ”قدیم براہوئی شعراء“ ناپن اٹ تینا پٹ و پولی کتاب اس شینک کرفے، او کتاب اٹی بلوؔ شاعر نا ہچ ءُ ذکراس اف۔ انتئے کہ اونا ایلو پنی آ پٹ و پولی آکتاب ہراکہ داکان مست1982 ء اٹی مرکزی اردو بورڈ لاہور آن ”براہوئی زبان و ادب کی مختصرتاریخ“ نا پن اٹ شینک مسوسس، و اوکان پد2014ء اٹی براہوئی اکیڈمی نا نیمہ غان اسہ وار پدا شینک مسنے، اوٹی بلوؔ نا ذکر ساڑی ءِ، بلو ہم علاقہ چاغی نا شار احمد وال اٹ ودی مس۔ پٹ وپول آن ہرا اونا شاعری دُو بسنے او ”مثنوی ماہ گل“ نا پن اٹ براہوئی خلقی شاعری نا تاریخ اٹ ساڑی ءِ۔ دا مثنوی اسہ عشقیہ داستان اسے نا دروشم اٹی ءِ۔ دامثنوی تینا دور اٹی تیوی علاقہ غاتے ٹی بھاز پنی مس۔ ڈاکٹر براہوئیؔ اونا بارواٹ دن پاہک: ”بلوؔ شاعر کلی بٹو احمدوال کے رہنے والے تھے۔ بدیدگوشاعرتھے انکا جسم لاغر، لمبے قد کاتھا اُن کی صرف ایک رویل نظم بطرز مثنوی ہمیں ملی ہے اس مثنوی میں ضلع چاغی کے ”ماہ گل“ کی داستان ہے یہ نظم اس قدر مقبول ہوگئی کہ ساربان راتوں کو اونٹوں پر سوار ہوکر اسکو خوش الحانی سے پڑھتے۔“ (براہوئی،2014ء،104)

بلوؔ نا خاکہ نگاری آن دا گمان مریک کہ او اسہ عشقیہ ءُ شاعر اسے نا دروشم اٹ مسنے۔ داکان بیدس اگہ نن اونا دا مثنوی نا خوڑتی جاچ ءِ ہلین تو او اسہ صوفی طب ءُ شاعر اسینا وڑ اٹ ننا مون آبریک۔

رزق سہب بیگہ ناسیخا ارے

حوصلہ انسان ءِ بکار ارے

بے حوصلہ و بے بختی ارے

شریعت ءِ اگہ کس درست کرے

طریقت تمام سخت ارے

(براہوئی،2014ء،108)

بلو نا شاعری ٹی ہم انگریز دور انا نمائندگی ارے، او دا حالت اٹ تینا راج ءِ صبر انا سبخ ءِ ایتک، اوفتے تینا نظریہ نا وڑ اٹ طریقت نا کسر ءِ رُغامک، و پاہک کہ نمے سختی و سوری تے دا حالیت اٹ برداشت کروئی ءِ۔ تینا ذکر و فکراٹ حق تعالیٰ تون تینا خڑکی ءِ کرسا کبو۔

انگریز دور اٹی قدیم براہوئی مزاحمتی شاعری نا پڑآ بشام ہم اسہ گچین ءُ پن اس کڑزک۔ ولے افسوز داہیت انا ءِ کہ دا شاعر نا شاعری ہم ایلوشاعر آتیانبار گم وگار مسنے۔ دانا سوب دا مننگ کیک کہ بلوچستان اول سر اسے آن جنگ و جدل، سیاسی چک وتاڑ آتا پڑ مسنے، خاص وڑ اٹ ریاست قلات نا بادشاہک بیرونی جلہو گیر یا تہہ انا بندغ آتاگندہ انگا وڑ و چم آتا گواچی مرسا مسنو۔ اوفک ہندا چک وتاڑ آتا سوب آن لس مخلوق نا خواننگ کن ہچ ءُ درسگاہ اس کننگ کتنو، ہرانا سوب آن لکھ و پڑھ نا رجحان ہچ ءُ وخت اس شون ہلتنے۔ ہراکہ دا دور اٹی شاعرآک ساڑی مسنو اوفک زبانی وڑاٹ تینا شاعری تے مخلوق اٹ تالان کریرہ، دن ءُ بندغ ناپید ئس کہ اوفتا شاعری تے نوشتہ کرسا آخبت کن خوندی کروسس۔ دا قدیم شاعریک اینو اخس کہ گونشت اٹ نن تون ساڑی ءُ، او شاعریک ہم خلقی ادب آنبار سینہ بہ سینہ سفرکرسا ننے اسکان سر مسنو۔ ہندن بشام نا اخس کہ شاعری ننے اسکان سفر کرسا سر مسنے اوفتا نُت اٹ بے انا کچ نن تون خوندی ءُ۔

ہفتئی تلار
تاک: 30
20-14 اگست 2021ء
پنہ: 02