براہوئی زبان ،رسم الخط نا تاریخ

براہوئی زبان نا متکنی تینا جاگہ غا ولے اونا نوشتہ ئی مڈی نا ہُرے آ بناء مننگ و ولدا اونا بھاز کم انگا کچ انا سوب آن دا بولی نا کیہی ویل آک داتم اسکان ایسر مننگ کتنو۔ دا ویل آتیان بنائی ویل اس رسم الخط نا ہم ارے۔ وخت اس کہ لکھوڑ نا بابت ہم امنائی خننگپک۔ دا بابت داتم اسکان مروک آ کوشست آک سرسہب مننگ کتنو۔

براہوئی ادب اٹی نوشتہ مروک آ ادب دا تم اسکان چار صورت خطی نا دروشم اٹی مونی بسنے۔ ولے دا وخت آ براہوئی نوشت فارسی صورت خطی یعنی نستعلیق اٹی نوشتہ مننگ اٹی ء ِ۔ و براہوئی ادب نا یک و نیم سَد سال نا نوشتہ ئی مڈی نا بھلا کچ ہندا رسم الخط اٹی ء ِ۔ براہوئی نوشت نا بابت ایہن ہم دا خیال ء ِ کہ دانا باقاعدہ بناء 1883ء آن مکتبہ درخانی نا بنداو تخنگ آن مس۔ ولے داکان مست ’’خدمت دین‘‘ پنی آ کتاب نا بابت پاننگک کہ او 1292ء ٹی نوشتہ مسوسس۔ شہ میچڑ نا کتاب مجہول الاسم نا بابت ہم ہندا پاننگک کہ داکان مہالو نا نوشت اسے۔ و دا ہڑتوم آ کتاب آک ہم عربی رسم الخط اٹی نوشتہ مسنو۔ دا کل آن ایڑتر چنکو کہول اسے آ ولے اِرا کتاب پین ہم داکان مست شینک مسنو۔ ولے دافتا حوالہ رسم الخط نا بابت براہوئی نثری تاریخ نا کتاب آتیٹی بھاز کم اٹو کچ اسیٹی خننگک۔ دا ہڑتوم آ کتاب آک براہوئی زبان نا گرائمر نا بابت نوشتہ کننگانو۔ مولوی اللہ بخش زہری 1877ء اٹی گرائمر نا کتاب اس ’’اے ہینڈ بک آف براہوئی لینگوئج‘‘ نا پن اٹ شینک کرے۔ دا کتاب اٹی براہوئی نسخ رسم الخط اٹی نوشتہ ء ِ۔ وخت اس کہ ہندا صدی ٹی کیپٹن نکلسن ہم براہوئی گرائمر نا بابت کتاب اس نوشتہ کرینے۔ دا کتاب براہوئی انگریزی لغت اسے دا کتاب اٹی ہم براہوئی کن نسخ رسم الخط ء ِ کاریم اٹ اتنگانے۔ دا کتاب ہم 1877اٹی شینک مس۔ مولوی اللہ بخش زہری و کیپٹن نکلسن توار تا پوروی کن سندھی رسم الخط آن کمک ہلکنو۔ وخت اس کہ داکان ہم مست ہژدمی صدی ٹی سندھی تا بھلا و صوفی شاعر شاہ عبدالطیف بھٹائی نا شاعری ٹی ہراڑے براہوئی نا لوز آک، یا بھاز جاگہ اسُل پورو آن پورو طویل قافیہ غاک براہوئی بولی آن ہلنگانو، اوفتیٹی براہوئی یخین اٹ سندھی رسم الخط اٹی نوشتہ ء ِ۔ ہندن سندھ آن شینک مروک رسالہ و اخبارک ہم براہوئی کن سندھی رسم الخط ء ِ کاریم اٹ ایسنو۔ براہوئی زبان نا شاعری نا اولیکو کتاب گوندنگوک ’’تحفۃ العجائب‘‘ اٹی دن تو عربی رسم الخط ء ِ کاریم اٹ اتنگانے ولے ہرا حرف آک کہ عربی ٹی افس اوفتا پورواری ء ِ اوغانی رسم الخط نا کمک اٹ کننگانے۔ دنکہ گ ء ِ ک انا شیف اٹ اڑنگ اس خلسا و براہوئی زبان نا جتا غا توار ڷ ء ِ ل انا کیرغ آن اڑنگ اس خلسا نوشتہ کننگانے۔ و ایلو لوز آک ہم ہندا وڑ اٹ پورو کننگانو۔دا کتاب ء ِ مولانا ملک داد قلاتی نوری نصیر خان نا دور اٹی نوشتہ کریسس، ہرانا نسخہ ء ِ مولانا نبو جان دوئی کرسا 1905ء ٹی شینک کرفے۔

بناء ٹی ہراتم انگریز آک براہوئی زبان نا زی آ کاریم کننگ نا بناء ِ کریر تو اوفک براہوئی ء ِ رومن رسم الخط اٹی نوشتہ کریرہ۔ دانا سوب یخین اٹ دا مننگ کیک کہ اوفک براہوئی زبان ء ِ تینا بندغ آتیکن آسان و سرپدی کننگ خواہسرہ گڑا اوفک رومن رسم الخط آن کاریم ہلکر۔ انتئے کہ انگریزی ہم رومن رسم الخط اٹی نوشتہ مریک گڑا اوفک دادے تینکن آسان سرپند مرور۔ براہوئی بولی نا ہمو نوشت آک کہ ہرافک انگریزی نوشت کار آتا دو آن مونی بسنو اوفتا بھلا کچ رومن رسم الخط اٹی ء ِ۔

مکتبہ درخانی نا بنداو آن پد دا ادارہ نا کم و وَد کل مواد آک عربی (نسخ) رسم الخط اٹی ء ُ۔ ولدا حرف آتا کمبوتی ء ِ پورو کننگ کن اوغانی رسم الخط آن کاریم ہلنگانے۔ مکتبہ درخانی نا حلقہ مچ آ مدرسہ غاتیان ئس، و مدرسہ غاتیٹی خوانفوک نصاب نا بھلا کچ عربی ٹی ء ِ، گڑا اوفک براہوئی کن ہم عربی رسم الخط ء ِ دوئی کریر۔ مکتبہ درخانی نا براہوئی نوشت اٹی بھاز بھلو بشخ اس ارے۔ و اونا کل کتاب آک عربی رسم الخط اٹی ء ُ۔ کم و وَد ہزار نا کچ کتاب آتیٹی ہندا رسم الخط آن کاریم ہلنگانے۔ ولے ولدا ہراتم فارسی رسم الخط اٹ نوشت نا بناء مس تو مکتبہ درخانی نا کنڈ آن شینک مروک بھاز انگا کتاب آتے دوارہ شینک کرسا فارسی رسم الخط نا دروشم اٹی مونی اتنگانے۔

فارسی رسم الخط نا بابت باقاعدہ کاریم نا بناء ہندوستان نا پننگ و پاکستان نا جوڑ مننگ آن پد مس۔ خاص وڑ اٹ بلوچی بولی ٹی شینک مروک رسالہ غاک بلوچی کن نستعلیق ء ِ دوئی کریر، و اوفتیٹی براہوئی نوشت آک ہم شینک مسرہ تو اوفتیکن ہم نستعلیق ء ِ کاریم اٹ اتنگا۔ و ولدا اوکان پد بناء کروک براہوئی زبان نا اخبار و رسالہ غاک ہم نستعلیق ء ِ دوئی کریر۔

فارسی رسم الخط نا قبولیت نا اسہ سوب اس دا ہم ارے کہ بلوچستان اٹی بنائی وخت اٹ تعلیم نا کچ بھاز کم ئس، ولے اخس کہ ئس او اردو ٹی ئس، و اردو فارسی یعنی نستعلیق رسم الخط اٹی نوشتہ کننگک۔ گڑا ہرا تپہ کہ اسکول آتیٹی تعلیم دوئی کریسس اوڑکن دا بابت آسانی نا کسر پیش تما و اوفک ہم خواننگ تون اوار نوشت نا ہم کنڈ آ بسر۔ دا ہیت ہم راست ء ِ کہ فارسی رسم الخط ء ِ پورو وڑ اٹ تینائی کننگ آن براہوئی ادب اٹی نوشت نا چر اس بناء کرے۔ و براہوئی نوشت مدرسہ غاتیان پیش تمسا سیاسی پڑ آ درستی راستی مس۔ و سیاسی کارندہ و راہشون آک فارسی رسم الخط ء ِ دوئی کرسا بھلو نوشتہ ئی مڈی اس مونی ایسر۔ او وخت آ کہ فارسی رسم الخط ء ِ دوئی کننگا تو او وخت بلوچ راج کیہی وڑ انا ویل آتیٹی اختہ ئس، و ہندا نیام اٹی میر گل خان نصیر و یوسف عزیز مگسی آن پد اوفتا سوچ و پام ء ِ مونی دروک ورنا تا اسہ چین اس ودی مسوسس کہ ہرا اوفتا سوچ ء ِ مونی دننگ خواہسکہ۔ دا حالیت اٹ براہوئی ادب ء ِ اسہ پین سیبو اس رسینگا۔ و دا ورناک کہ کاریم نا بناء ِ کریر تو اوفک فارسی رسم الخط ء ِ دوئی کریر کہ دا اوفتے کن بھاز اڑزان مسکہ۔ او وخت آتیٹی نادر قمبرانی، اسحاق سوز، پیر محمد زبیرانی، عبدالرحمن کرد و ایلوفتا نوشت آک مونی بسر۔ ولے دا اسٹی بیرہ رسم الخط اسکان مس۔ املا و لکھوڑ نا بابت اسٹی ودی کننگ متو۔

دنکہ براہوئی بولی نا بلکن ہر اسہ بولی سے نا توارک جتا مریرہ اوفتا پاننگ و ادائیگی نا جند انا وڑ اس مریک۔ تو براہوئی بولی نا ہم دا بابت ہندا حالیت ء ِ۔ گڑا اونا اسٹ انگا پورو جتا انگا توار ڷ اکن مسہ ٹِک انا بابت غٹ نوشتہ کار آک اسٹ مسر۔ ولے ایلو حرف آتا بابت و بھاز انگا لوز آتا دروشم نا بابت داسکان امنائی مننگ کتنے۔ کہ دافتے ہرا وڑ نوشتہ کروئی ء ِ۔ دنکہ براہوئی پاروک آک ’’ح، ص، ض، ط، ظ، ع، ق‘‘ کون آ حرف آتے ادا کننگ کپسہ، ولے براہوئی پاروک آتا مذہب اسلام ء ِ۔ گڑا دا حرف آتے اگہ کاریم اٹ اتنگپ تو نوشتہ مروک آ ایلو لوز آتیان بیدس بھاز آ پن تا ہم معنہ و مطلب آک بدل مریرہ، و اگہ دا لوز آتے کاریم اٹ اتنگک ہم تو اوفتا ادائیگی بھاز مشکل مریک۔ دا و دا وڑ نا ایلو ویل آک شرہ خوارہ۔ دا تم اسکان دافتیا بھاز آتیا لس وڑ اٹ شرہ ہم مسنے،و مننگ ء ِ، دا بابت اسہ سرجم و باقاعدہ ء ُ گام اس براہوئی ادبی سوسائٹی نا کنڈ آن ہرفنگا، و اوٹی بھاز جوان ء ُ سلاہ سوج ہم بس، و بھاز آ فیصلہ غاک ہم کننگار۔ ولے اوفتیا پورو وڑاٹ عملدرآمد متو۔

دا بابت پروفیسر ڈاکٹر عبدالرزاق صابر نا کماشی ٹی 1988ء ٹی اسہ لکھوڑ کمیٹی اس ہم جوڑ کننگا۔ و دا کمیٹی بھاز گچینی اٹ تینا کاریم ء ِ، سرترسا کرے۔ کمیٹی نا دیوانک بلوچستان آن بیدس سندھ اٹی ہم اڈ ہلکر۔ دا کمیٹی ٹی بلوچستان نا ہر علاقہ غان نمائندہ ہلنگ تون اوار اوار سندھ آن ہم نمائندہ ہلنگاسس۔ کمیٹی ٹی کروک آ فیصلہ غاتے و اونا دیوان تا حوال آتے پروفیسر ڈاکٹر عبدالرزاق صابر ’’براہوئی لکھوڑ‘‘ پنی آ کتاب ہرا 1998ء ٹی شینک مس، اوٹی اسیجا کرے۔ دا کمیٹی صورتخطی نا بابت ہم فیصلہ کرے۔ ہرانا رد اٹ کل آن اولیکو دیوان تیٹی براہوئی زبان کن رومن رسم الخط ء ِ دوئی کننگ نا ہم سلاہ مونی بس، ولے امنا متو۔ و فیصلہ کننگا کہ براہوئی زبان کن نستعلیق ء ِ دوئی کننگک۔ لکھوڑ نا بابت دا کمیٹی نا کیہی دیوانک مسر، و علمی شرہ غاتیان پد بھاز آ حرف و لوز آتا ڈول ء ِ پک کننگا، داخس کاریم آن پد ہم ہرا کمیٹی نا باسک آک دا بابت لکھوڑ کن ہرا لوز و حرف آتا ترتیب ء ِ پک کریر ہموفک ہم داڑا تینٹ ہم بریبر چلینگ کتوس۔ و اسہ وار ولدا لکھوڑ نا بابت ویل آک کاٹم ہرفیر۔ و لکھوڑ ٹی داسکان اسہ وڑی بننگ کتنے۔

80ء نا دہائی ٹی اسہ کوشست اس مس کہ براہوئی نوشت ء ِ رومن رسم الخط اٹی کننگے، دا بابت ڈاکٹر تاج رئیسانی مون مون اٹ ئس۔ ولے دا معاملہ غا ہم براہوئی بولی نا نوشت کار آک اسٹ مننگ کتوس۔ و دا معاملہ ہندن سلیس۔

2008ء نا گڈ سر اٹی بلوچستان یونیورسٹی نا براہوئی بشخ اٹی براہوئی لینگوئج اتھارٹی نا پن اٹ اسہ دیوان اس بٹنگ انگا، ہرادے پد آن براہوئی لینگوئج بورڈ نا پن تننگا۔ دا دیوان اٹی ہم بلوچستان نا ہر علاقہ غان بیدس نشریاتی و اشاعتی ادارہ غاتا نمائندہ غاتے بٹنگ انگاسس۔ دا دیوان اٹی دا فیصلہ مس کہ براہوئی زبان کن رسم الخط اس پک کننگے۔ دا وخت آ دا بابت تران آک ہم مسر، شرہ ہم مس، و سلاہ سوج آک مونی بسر۔ دا بابت شرہ مرسا کرے، براہوئی زبان کن رومن رسم الخط ء ِ دوئی کننگ نا مخ تفی و مخالفت اٹ نوشتہ ئی سلاہ سوج آک ہم ’’تلار‘‘ اٹ شینک مسر۔ اوکان پد بورڈ انا فیصلہ کُن دیوان اس اسہ ہندی این جی او سے نا دفتر اٹی اڈ تننگا، و دا دیوان اٹ رومن رسم الخط ء ِ براہوئی بولی کن دوئی کننگ نا قرار داد منظور مس۔ دا دیوان اٹ براہوئی زبان نا پڑ آ کاریم کروک ادبی تنظیم آتا نمائندہ غاک ساڑی ئسر۔ ادبی تنظیم آتا امنائی و قرار داد ء ِ منظور کرفنگ آن پد دا بابت باقاعدہ کاریم کننگ کن اسہ کمیٹی اس جوڑ کننگا۔ ہرانا باسک آتیٹی عبدالرازق ابابکی شینکار ادارہ، اقبال ناظر شاعر، مان منصور اسکول نا استاد، پروفیسر سعید لہڑی زبان شناس نا وڑ اٹ باسک ئسر۔ وخت اس کہ بورڈ انا سیکرٹری لیاقت سَنی یونیورسٹی نا استاد (داسہ ، چیئرمین ڈیپارٹمنٹ) ئس۔ دا کمیٹی سال اسے نا کوشست و متا ماری تیان پد رومن رسم الخط کن حرف آتے پک کرے و ولدارومن رسم الخط ء ِ الس اٹ درستی راستی کرفنگ کن ’’تلار‘‘ آن کمک ہلنگا۔ دا ردا ٹ اسہ وار ولدا گروہی معاملہ غاک مونی بسر، و ہمو تپہ غاک یا کڑدہ و تنظیم آک ہرافک کہ رومن نا حرف آتے پک کننگ نا دیوان تیٹی بشخندار متویسر اوفک دانا مخالفت ء ِ کریر۔ ولے اوفک جواز کن دا معاملہ ء ِ مونی اتّوس و پین اختلاف مونی ایسر۔ وخت اس کہ لس بندغ آتا کنڈ آن دادے بھاز پذیرائی دوئی مس۔ ہندن سیاسی کڑدہ غاک ہم دانا سِتا ء ِ کریر۔ ہمسائے بولی نا زانت کار آک ہم دادے زبان نا شون انا سوب گوندار۔ دا رسم الخط تلار نا 2010ء نا فروری نا تاک آتیان شینک مننگ نا بناء ِ کرے و ستمبر 2012ء اسکان برجا سلیس۔ نوشتہ کار آتا کنڈ آن خیالداری مفننگ و براہوئی ادب نا پڑ آ کاریم کروک تنظیم آتا پذیرائی دوئی مفننگ و نستعلیق اٹ مروک نوشت آتا کچ انا ودکی آن پد دا چرجوئی برجا سلنگ کتو۔

براہوئی زبان کن داسہ نستعلیق رسم الخط باقاعدہ مستعمل ء ِ، دانا سوب ایلو ہمسائے بولی تا ہندا رسم الخط اٹ نوشتہ مننگ ء ِ۔ ولدا دا رسم الخط نا مخ تفی کروک آک داڑکن مذہب نا حوالہ ء ِ ہم ایترہ۔ دا و دا وڑ ایلو سوب آتیان دا رسم الخط تون امنا کروک آتا کچ گیشتر ء ِ۔

ایلو کنڈ آ لکھوڑ نا ویل ہم ساڑی ء ِ، دا وڑ نا ویل آک مدام بولی تے گھیڑ کیرہ، ولے براہوئی بولی نا پڑ آ داڑا اسہ وار اس بھلو کچ اسیٹی امنائی آن پد دادے دوئی کپننگ و داسہ ہرکس نا تینا جند انا وڑ اٹ نوشتہ کننگ و اسیجائی لکھوڑ اسے آ امنائی مفننگ خوانوک آتیکن کیہی ویل آتے ودی کننگ نا سوب جوڑ مننگ ء ِ۔ کڑدہ بندی، ذاتی فائدہ، انا پرستی و ادیب شاعر، نوشتکار و شینکار ادارہ غاتا تین پتین نا بے سگی دا ویل انا کسر اٹ اڑاند ء ِ۔ حالانکہ ہندا ادیب، شاعر، نوشتکار، کڑدہ و شینکار ادارہ غاک تینا جند انا مواد آتیٹی ہم یکہئی یا اسہ دروشم اس اتنگ کتنو، و مدام اوفتا نوشت آتیٹی لوز آتا ڈیک و دروشم بدل مرسا کاہک۔ ’’لکھوڑ‘‘ آسمان آن بروک صحفیہ یا ’’اسُل پورو‘‘ ء ُ گڑاس مفک، کہ دانا بابت اختلاف یا سلاہ سوج آک مونی بفس۔ لکھوڑ نا ویل کل بولی تا ویل ء ِ، و ہر جاگہ و ڈیہہ اٹ دانا ایسری کن امنائی نا کسر ء ِ ہرفنگک، دا بابت نن اردو نا مثال ء ِ تننگ کینہ۔ہرانا لکھوڑ آ پاکستان اٹی جتا و بھارت اٹی جتا وڑ و ڈول تے دوئی کرسا دا ویل انا ایسری کن کسر کشنگا۔ دا ہیت تینا جاگہ غا کہ پوسکن آ لوز و اصطلاح تا بننگ آن پد لکھوڑ نا گڑاس ویل آک کاٹم ہرفرہ، ولے بنائی لوز و اوفتا دروشم ء ِ پک کننگ کن امنائی بھاز زیات المی ء ِ۔

حوالہ جات:

رشید حسن خان، ’’اردو املا‘‘، فکشن ہاؤس ،لاہور

ڈاکٹر عبدالرزاق صابر، ’’براہوئی لکھوڑ‘‘،1998ء ، براہوئی ادبی سوسائٹی پاکستان، کوئٹہ

عبدالقادر شاہوانی اثیر، ’’براہوئی اردو لغت‘‘، 1995ء، براہوئی اکیڈمی پاکستان، کوئٹہ

عبدالرحمن براہوئی، ’’قدیم براہوئی شعراء‘‘، اشاعت اول، براہوئی ادکادمی، زرغون روڈکوئٹہ

گوپی چند نارنگ ، ’’املا نامہ‘‘، ترقی اردو بورڈ ،دلی

افضل مراد، ’’ندارہ‘‘، 2011ء، زیڈ اے پرنٹرز، لاہور

(یاتی: دا مقالہ راہ شون ادبی دیوان نا کنڈ آن 7 فروری 2015ء نا دے اڈ تروک ’’براہوئی ادب اینو نا خواست و آخبت‘‘ نا سرحال آ سیمینارنا وخت آ خواننگا)