براہوئی خلقی شاعری ٹی لوز آتا مڈّی(1)۔

 

براہوئی لوز بلد نا بابت دا وخت اسکان عزیز مینگل و عبدالغفور محمدشہی نا کتاب آک شینک مسُنو، ہندن ہندا رِد اٹ صالح محمد شاد نا کتاب اس ہم بلوچی اکیڈمی نا کنڈآن شینک مسنے، ہراڑسکان عزیز مینگل یا عبدالغفور محمدشہی نا لوز بلد یا کنا کتاب ’’بلوچی براہوئی زبان ئِ کنا‘‘ نا چاج ئِ ہلینہ تو او کتاب آتے ٹی لوز آتا کمبوتی بیخی زیات ئِ، خاص وڑاٹ بُڑزکو کتاب آتے ٹی ہمو لوز آک ئُ ہرا کہ ننا ہڑدے ئی زند اٹ پاننگرہ۔ ائو نن دا پاننگ کینہ کہ ڈاکٹر عبدالرحمن براہوئی نا پٹ و پولی کتاب ’’براہوئی نامہ‘‘ ٹی زند انا وڑ وڑ بشخ آتے ٹی وخت انا پاروک آ لوز آک تینا معنہ تون اوار پیدوار ئُ۔ ہراڑسکان غفور محمدشہی یا عزیزمینگل نا کتاب آتا تعلق ئِ تو اوفک ہم عبدالرحمن براہوئی نا کتاب ’’براہوئی نامہ‘‘ غان لوز ہرفینو، ولے پین مون مُستی گنج لوز آتے پیدوار کننگ کن سرجم پٹ و پول نا کمک ئِ دوئی کننگ کتنو۔ انتئے کہ دا پولکار آک بیرہ تنیا لوز گنج (لوزبلد) آتے میڑسا کرینو۔ اوفک تینا چاہنداری و گشاد نا کچ لوز پٹ و پول کرینو، یخین اٹ پٹ و پول کروک آ خواجہ غاک بیرہ منہ سد یا ہزار لوز انا کتاب میڑانو۔ ولے لوز بلد کن باقاعدہ وڑ اٹ ہر شعبہ و ہر علاقہ نا سریال آ بندغ آک اوڑدہ مرسا اکیڈمک کمیٹی اسے نا وڑ اٹ لوز چمولہ نا کاریم ئِ سر تننگ کن فیلڈ ورک اٹی اختہ مریرہ تاکہ ہر بشخ و ہر علاقہ نا لوز و لوز آتا پاننگ نا لہجہ و دروشم اوار مرے۔ ولے نن دا کتاب آتے اسہ سرجم ئُ لوزبلد اسے کن اسہ گچین ئُ بنیاد اس ضرور پاننگ کینہ۔ پاننگ نا مطلب دادے کہ داکاریم ئِ بیرہ اسہ ذات اس کننگ کپک نئے اسہ بندغ اسے نا وس و پُج ارے، بیرہ ادارہ غاک جم کاریم اٹ لوزبلد نا خواست آتے پورو کننگ نا سرجم ئُ کوشست اس کننگ کیرہ۔

براہوئی زبان نا لوز آتے ادارہ ’’تلار‘‘ نا کالخواہ عبدالرازق ابابکی ہم بھلو کچ اسے ٹی مُچ تو کرینے، ولے او لوز آک داسکان غیرمطبوعہ دروشم اٹ اوڑتون خوندی ئُ۔ ای لوز چمولہ کننگ نا رداٹ اسہ گونڈ ئُ کوشست اسے نا بنا ئِ کرینٹ، ہراکہ براہوئی خلقی شاعری تے ٹی پاننگانوہراکہ ڈاکٹر عبدالرحمن براہوئی، محمد افضل مینگل، حمیرا صدف، ذوق براہوئی نا پٹ و پولی براہوئی خلقی شاعری نا کتاب آتے ٹی خوندی ئُ۔ دا کتاب آتے ٹی ہندن ئُ ہندن ئُ لوز ساڑی ئِ کہ ای یا لس مخلوق اوفتیان اسُل نابلد ئِ، او لوز آتا معنہ ئِ پیدوار کننگ کن ڈاکٹر عبدالرحمن براہوئی، نا کتاب ’’براہوئی نامہ‘‘ عبدالغفور محمدشہی نا ’’اسپیدہ رنگ‘‘ جان محمددشتی نا ’’بلوچی لبزبلد‘‘، نصیر دشتی نا ’’بلوچی انگریزی لبزبلد‘‘ سیف اللہ سیف سرپرہ نا ’’براہوئی دارو درمان‘‘، غلام رسول میراجی نا ’’پیہن پھلی‘‘ کون انگا کتاب آتیان کمک ہلنگ آن بیدس علاقہ نا پیر و کماش آتیان ہم سونج رونج کرینٹ۔ تاکہ براہوئی خلقی شاعری ئِ سرپند مننگ تون اوار براہوئی زبان نا متکن آ لوز آتا معنہ ہم خوندی مرے۔ ہرا کہ بروک آ وخت اٹی جم لوز بلد نا سوردریاب اٹ اوار مریر۔

داکان بیدس دا ہیت ہم درشان مننگ المی ئِ کہ خاص وڑاٹ براہوئی نا کتاب آتے ٹی پروف نا غلطیک بھاز اریر، ولے ای سرپند مریوہ کہ خاص وڑاٹ براہوئی خلقی ادب نا کتاب آتے ٹی غلطی نا ہچ ئُ گنجائش اس مف۔ اونا سوب دادے کہ براہوئی زبان نا قدامت اونا خلقی ادب اٹی خوندی ئِ اگہ اسہ لوز اس غلط پیدوار مس تو لوز تینا دروشم ئِ گم گار کیک ہمو لوز بروک آ گلزادہ غاتیان آخبتی اودیم مریک۔ ای ہرا براہوئی خلقی شاعری نا پٹ و پولی کتاب آتے دا بابت خواناٹ، تو لوز مُچ کننگ نا دے تیٹی چندی لوزآک پروف ردی نا گواچی خننگارہ، واہم ای شاعری نا ٹھپو نا ڈیک ئِ ہُرسا اودے اصل معنہ تننگ نا کوشست کرینٹ۔

یاتی:۔ شیفکو ہرا لوز آتا مون اٹ استار خلوک ئِ، اوفتا معنہ غاتا پٹ وپول کن فیلڈ ورک نا گُرج ئِ۔ حمیدعزیزآبادی

دستل

ہمو ہُچ ہرا نا ہڑتوم آ مون نا نک پیہن مریر

جی جی کیوہ دستل آ ہِرّ

بس ہتم خرُّن ئِ جِر (شامپشتیر۔17)

جڑ

ہُچ انا ہِر

جڑک ئُ دا جوان انگا رنٹ آتے تا نی دریس

پُر کرک نی خدا ڈکالی تے بھاز کریس (شیشلو،26)

رَنٹ

ہمو ساہدار یا نیاڑی ہرا کہ اسہ زنک آن پد پین زنک ودی کننگ کپ

جڑک ئُ دا جوان انگا رنٹ آتے تا نی دریس

پُر کرک نی خدا ڈکالی تے بھاز کریس (شیشلو،26)

دوَک

ہمو ہیٹ میڷ، ہُچ، خراس ہرا کہ اِرا سال نا مرے

خیسُن آ پُرآپ دوَک ئِ

سال اس مندر چُنک ئِ( شامپشتیر،18)

گُش

ہمو نر انگا ساہدار ہراڑان بیرہ ہالیفنگ نا کاریم ہلنگے

جوڑ کہ چِڑینگ نا لڑ ئِ

جی کنا گُشی آ خڑ ئِ (شامپشتیر،19)

مازات

ہُچ،اِرا سال نا کوانٹ

ہُچ انا ہِر و مازات ئِ

ڈیہہ ننا کُل آن آزات ئِ (شامپشتیر،16)

٭ کوٹیل

٭

ہُچ اناہر کوٹیل ئِ

شوم اٹ مڑینہ چوٹیل ئِ (شامپشتیر۔17)

تریہان

ٹریہان

مُسہ سال نا ہُچ

ہُچ انا ہِر و تریہان ئِ

سنج کہ ہُلّی ئِ نریان ئِ(شامپشتیر،17)

چتر،پُرآپ

چتر۔ ہُچ انا اِرا سال انا ہِرّ(مادہ)

پُرآپ۔ ہُچ انا مُسہ سال انا ہِرّ(مادہ)

پوشکن آ پُراپ چتر ئِ

خڷ لونگین نا عطر ئِ ( شامپشتیر،18)

گوَچ

میڷ انا اسہ سال نا مادہ غاسور

پِرّہ کہ مال ئِ دا کچ

جی کنا سہ بوزی آ گوَچ( شامپشتیر،19)

نیلک

سبک خرّن یا سلیٹی رنگ انا ہیٹ

کیک چمولہ او شل ئِ

چے کہ نیلک مشل ئِ ( شامپشتیر،19)

ملّک

کُرّی

خیسُن رنگ انا ہیٹ

ہمو ہیٹ ہرا نا خفک چُنک مریر،

مال اٹی کُرّی گچین ئِ

زوبہ نا مَلک آ گچین ئِ ( شامپشتیر،20)

زوڑ

بھلا کوٹ

نن درست ہُڑفیٹ چوری آ سور ئِ

نئے کنے دستار نئے کنے زوڑ ئِ (شامپشتیر،24)

کانی

پرا نا دیر مش تا کھڈ و کابیل آتے ٹی سلے

خوا تے پُر کریر کانی آن

چرینگوہ زیبا نا جوانی آن(،شامپشتیر،28)

پادُون

درنگی

سارون نا سرمہ سارون اٹی ئِ

لدو چنک ئِ پادون اٹی ئِ (شامپشتیر32)

٭ کیگدی

٭

ہارئِ کیگدی

ہار ئِ ملتانی (شامپشتیر35)

سکہ

ہمو پُھل لاڑوک ہرافتے ٹی کُچک و خوار انا دانہ غاک مریر

سکہ غاک درنجوک ئُ او سنگت مہبل آن

درست کیوہ نے پُھل ای مُر اُس بھاز مزل آن(شامپشتیر،37)

ہیکل

زوراک آ خرما

بورو ئِ ہرفینے ہیکل پاہے نیام آن (شامپشتیر39)

کتّری

ہمو ڈغار نا بند یا ہمو ناڑ ہرا نا رہیک خشک بارُن مریر

خرما نا دنز اس کتّری آ بنداٹ

نا ولدآک تمار تولہ نا رند اٹ (شامپشتیر39)

شانک

٭

دا مَش تا شانک اٹ نے کہ کریٹ رُم

عمر انا نیکی تے نی کریس گم(شامپشتیر39)

رَتّا

سندھ انا اسہ شار اس رتّو ڈیرو

شار ئِ رَتّا نا

اللہ جی کیوہ توار ئِ نت آ نا(منگلی،43)

سُرخو

خیسُن آ ہُلی

سُرخو ئِ نال کیک

نال نا بندغ اس خضدار اٹی ٹال کیک(منگلی،46)

تَرنگ

جَلّک ئِ پیری تننگ کاس تیان دسک(روتک) جوڑ کننگ

جَلّک تروک آ گوفتہ گؤفوک آ

دیر کن پانی لیکو خلیسہ (منگلی،47)

جَلّک

چار پرّہ ئی آدُو انا چرخہ

جَلّک تروک آ گوفتہ گؤفوک آ

دیر کن پانی لیکو خلیسہ (منگلی،47)

منج

گدان نا چوڑی تے بُڑز کننگ کن ہرا دو جمخی آ پاٹ مریک، ہمو دے منج پارہ

منج ئِ ہرف بش کر گدان ئِ

بش مر زیبا سیل کر جہان ئِ ( منگلی ،42)