مُلا حسن بدوزئی نا پین ہم براہوئی غزل مرو۔۔؟

براہوئی شاعری نا تاریخ ءِ مطالعہ کننگ آن مُلا محمد حسن نا پن ہم ننے براہوئی شاعری نا پڑ آ نظر بریک۔ اونا شاعری نا وخت مُلا عبدالحکیم مشوانی آن چل و یک سال مہالو ءِ، ملامحمد حسن نا براہوئی شاعری اینو اسکان اخس کہ پٹ و پول مسُنے او مَنٹ اسے ءُ، او منہ شاعری ہم ننے نظم انا دروشم اٹ دوئی مسنو۔ ولے اوشاعری تے ٹی اسہ غزل اسے نا ڈس ننے ضرور دُو بریک۔ ہرادے کہ ڈاکٹر عبدالرحمن براہوئی تینا پٹ و پولی کتاب ”قدیم براہوئی شعراء“ ٹی نوشتہ کرسا مونی ایسنے، و اونا براہوئی غزل ءِ ہم درشان کرینے۔

”مُلا محمد حسن چونکہ فارسی ادب کے شناور تھے، اس لئے اُن کے براہوئی کلام میں فارسیت کا رنگ غالب ہے۔ ایک غزل میں محبوب کو یوں مخاطب کرتا ہے:

او شام انا بروک آ اُست ءِ کنا دریس

احوال ءِ بندہ نا حوروپری کن دیس

قاصد کہ نی کاسہ ہیت آتے نی چاسہ

حور و پری ءِ پاسہ اسہ دم کہ نی بریس

ٹِک آک ءُ دانہ غاک ءُ تیل و شانہ غاک ءُ

ہڑدے نا بہانہ غاک ءُ اسہ دم کہ نی بریس

آہو و مور ہنج اُس، دشمن تے کن نی رنج اُس

محمدحسن کن گنج اُس اسہ دم کہ نی بریس“

(براہوئی،11اگست1986ء،24)

مُلا حسن بدوزئی نا شاعری نا دور ریاست قلات نا ہمو وخت انا خان شہید محراب خان نا دور بادشاہی ٹی مسُنے، ہرا 1839ء ءِ۔ ملا حسن بدوزئی نئے بیرہ سیاسی گشاد نا خواجہ ئس بلکہ علم و حکمت شعر و ادب نا دنیا ٹی ہم تینا لائخی تے امنا کرفے، ہمو وخت آ ریاست قلات نا سرکاری زبان فارسی مننگ نا سوب آن او تینا نوشت (شعرو شاعری) نا بناءِ فارسی شعر و شاعری آن کرے، پک پٹ پول نا رداٹ تیویٰ بلوچستان اٹی او رابعہ خضداری آن پد اولیکو فارسی شاعر ءِ۔ مُلا حسن فارسی شاعری تون اوار تیوی بلوچستان اٹ اولیکو اردو شاعر نا ہم اعزاز ءِ دوئی کرینے۔ دا گشاد آتیان بیدس او بلوچی و براہوئی زبان اٹ ہم تینا شاعری نا علم و ہنر آتے نشان ترسا کرینے۔ ولے افسوز دا ہیت اناءِ کہ اونا براہوئی بلوچی شاعری دا کچ اٹ داسکان دُو بنتو، ہراخس کہ اونا فارسی و اردو شاعریک تاریخ نا سینہ ٹی خوندی ءُ، اونا اردو و فارسی شاعری تے اردو نا پنی آ پولکار انعام الحق کوثر پٹ پول کرسا دیوان آتا دروشم اٹ مون آ ایسُنے۔ گمان ہندن ءِ کہ ریاست قلات نا سرکاری زبان فارسی مننگ نا سوب آن اونا فارسی یا اردو شاعری تا دیوانک اینو ڈغار آ خننگرہ، ولے اونا بلوچی و براہوئی شاعریک زمانہ نا گواچی مسُنو۔

1839ء اٹی ہراتم قلات نا میری آ پرنگی جلہو کرے دا جلہو اٹ خان مہراب خان شہیدی نا تاس ءِ بوز آ تخا۔ ڈاکٹر عبدالرزاق صابر دا ردراٹ تینا کتاب ”تالان آ مرواریک (2015ء،)“ اٹی نوشتہ کیک کہ:

”میر مہراب خان نا زمانہ ٹی پرنگیک ہرا تم قلات آ جلہو کریر تو اوفتا بھاز مڑدی اٹ مقابلہ کننگا و جنگ اٹی خان مہراب خان شہید مس۔ ملا حسن نا خاہوت نا ہم کیہی بندغ آک خلنگار، اودے فرنگی قید کرے۔“ (صابر،2015ء،36)

دا جنگی حالیت آن بیدس 1935ء نا بھلا زمی جم نا سوب آن ہم اونا بلوچی و براہوئی شاعریک ہندا تاڑ واڑ اٹی اینو اسکان گار مسُر۔

سوج دادے کہ دا امر مننگ کیک کہ اونا مادری یا قومی زبان براہوئی و بلوچی مسُنے کہ او براہوئی و بلوچی ٹی شاعری کننگ کپ۔ پک ءِ کہ او براہوئی و بلوچی زبان اٹ شاعری ضروری کرو ءِ۔ پٹ و پول نا وخت آ دا گمان مریک کہ ملاحسن بدوزئی نا گڑاس ہندن ءُ ہم براہوئی غزل مرور کہ اوفتے انگریز پٹ و پول کرسا خلقی شاعری نا پن ترسا مون آ ایسُنو، ہرا وخت آ نن انگریز آتا خلقی شاعری نا پن اٹ براہوئی خلقی شاعری تا خوڑتی اٹ جاچ ءِ ہلینہ تو ننے دا گمان مریک کہ دا غزلیہ شاعریک مُلا حسن بدوزئی نا مرور۔ ہرا وخت نن انگریز نا پٹ و پول کروک آ شاعری نا جاچ ءِ ہلینہ تو اوٹی نئے بیرہ غزل نا تیوی بنداوی خواست آک خننگرہ، بلکہ اوفتیٹی فارسی رنگ و تب ہم پاش خننگک۔

ڈاکٹر عبدالرحمن براہوئی تینا پٹ و پولی کتاب ”براہوئی لوک گیت“ (1995) اٹی براہوئی خلقی شاعری تا پٹ و پول ءِ کرسا انگریز آتا پٹ و پولی شاعری تا حوالہ ءِ ایتک، گڑاس خلقی شاعری پیدوار کیک، ڈاکٹر عبدالرحمن ”شکرپانہ“ نا پن اٹ جے ایل میئر نا کتاب (اے ریڈنگ بُک آف براہوئی حصہ اول (1906ء) 12میکو پنہ، لودھیانہ) نا حوالہ ءِ ایتک شکر پانہ نا پن اٹ شاعری اس مون آ ایتک:

”شکر پانہ خالق ءِ مسُن مقابل یار اتون

خنک ننا روشن مسُر ماہ لنج نا دیدار اتون

باغ اٹی اسیجا بریس سومری نی سیل اکن

باغ انا پھل آتے خجالت نی کروس رخسار اتون

نی ننے دوست اُس جہان آن نی اگر اسہ جار بریس

تیوی حسن سومری نا انت چکار سینگار اتون

(براہوئی،1995،12)

ہندا وڑاٹ مون مُستی ڈاکٹر عبدالرحمن براہوئی نا پٹ و پولی کتاب ”براہوئی لوک گیت“ نا خلقی شاعری نا خوڑتی اٹ جاچ ءِ ہلینہ تو ہندا وڑ ءُ ننے خلقی شاعری نا پن اٹ شاعری دو بریک ہرا کہ مستزاد غزل اسے نا خواست آتے پورو تو کننگ کپک اونا سوب دا مروءِ کہ دا شاعریک سینہ بہ سینہ اسہ ایلو آن ننے اسکان سر مسُنو دا سفر اٹ لوز آتا شیف بڑزی اٹ گڑاس لوز آتا رد و بند آک تینا جاگہ غان ضرور سُرور یا چندی لوز آک گار ہم مرور۔ ہرا کہ دا وڑ اٹی ءِ:

شوخ شرابی مست اُس

دلبر ہنپہ شکر بر دانگی

بے آرام اُن نن بے نے آن

دلبر ہنپہ شکر بر دانگی

بوف پلنگ آ لیٹک نے تون

دُن کہ برامی سانگی

دلبر ہنپہ شکر بردانگی

(براہوئی،1995)

دا بڑزکو شاعری تے ٹی نئے بیرہ غزل نا دروشم بھاز جوان خننگک، بلکہ فارسی شاعری نا رنگ و لوز یاکُل آن بھلا دلیل دادے کہ اوفتے ٹی فارسی شاعری نا طب و ردوبند (تراکیب) آک گیشتر خننگرہ، دن کہ شوخ، مست، شراب، یار، شکر، کون انگا لوزآک اسہ زیبا ءُ ترتیب اسے ٹی ساڑی ءُ۔ حالانکہ براہوئی خلقی شاعری نا اسہ جتا ءُ طب و خواست اس مریک، براہوئی خلقی شاعری تے ٹی بحرو وزن نا ہچ ءُ خاص ءُ ترتیب اس ساڑی اف بلکہ او تینا طب و خواست آتا پابند ءِ۔ براہوئی خلقی شاعری ٹی شراب، مستی، یار، شوخی لب شکر، دلبر کون انگا لوز آک ہچ گوائپسہ، داکان بیدس براہوئی خلقی شاعری گیشتر ”گیت“ انا دروشم اٹ ساڑی ءِ یعنی براہوئی خلقی شاعری نا ہر مصرعہ جتا جتا قافیہ غاتے ٹی بند ءِ، بلکہ براہوئی خلقی شاعری نا لوز آک بلوچ مخلوق نا نفسیات و مزاج نا وڑاٹ درشان ءُ ولے غزل یا جدید شاعری نا مزاج اسُل خلقی شاعری آن جتا خننگک۔

بُڑزکو شاعریک براہوئی خلقی شاعری نا مزاج و طب آن جتا ءُ، بلکہ دا شاعریک باقاعدہ وڑاٹ نئے بیرہ غزل نا طب و فن انا رد اٹ اریر، بلکہ فارسی غزل نا رنگ دافتیٹی خننگک۔ دا رنگ ننے ملاحسن نا شاعری نا فارسی و اردو شاعری ٹی بھاز جوان نظر بریک دُنکہ ڈاکٹر انعام الحق کوثر تینا پٹ و پولی کتاب کلیات محمد حسن اٹی نوشتہ کرینے:

جب رُخِ یار بے حجاب ہوا

دل مرا شوق سے کباب ہوا

ہوگیا مَست باغ میں بلبل

بارِ جوں مائلِ شراب ہوا

(حسن،1997ء،31)

یا

جب لعل شکر بار بولا صحن چمن میں

طوطی نے کیا بند لب لب شکری کا

(حسن،1997ء،31)

ملا حسن نا دا غزل نا منہ بند آن دا گمان پاش مریک کہ بڑزکو براہوئی شاعری (ہراکہ خلقی شاعری نا پن تننگانے) ٹی ہم ہمو فارسی نا تراکیب آک ساڑی ءُ، ہند ن مُلاؔ نا دا اردو شاعری ٹی ہم ہُو بہ ہُو ہمو غزل نا طب و نفسیات نا لوز آک گچین کننگانو، یعنی شراب، مست، شوخی، یار، شکر، باغ و بلبل کون انگا لوز آک ساڑی اریر۔ تو دا گمان پک مریک کہ ہرا شاعری تے انگریز پولکار ٹی جی ایل میئر پٹ و پول کرینے اوکان پد ڈاکٹر عبدالرحمن براہوئی اوفتے تینا پٹ و پولی کتاب اٹی ایسُنے او خلقی شاعری مننگ کپسہ بلکہ بڑزکو براہوئی شاعریک تینا ہاٹی و طب انا رداٹ ملامحمدحسن نا مننگ کیرہ۔

حوالہ:۔

براہوئی عبدالرحمن (براہوئی،11اگست1986) ”قدیم براہوئی شعراء“ براہوئی اکیڈمی کوئٹہ

براہوئی عبدالرحمن (اگست 1995ء)’براہوئی لوک گیت‘، مراد پبلی کیشنزکوئٹہ

کوثر انعام الحق (بارسوئم2018ء) ”کلیات محمد حسن“ تعمیرپاکستان پبلی کیشنز لاہور

صابر،عبدالرزاق(2015ء) ”تالان آ مرواریک“ براہوئی ادبی سوسائٹی کوئٹہ