لمئی بولی تا شونداری و ننا زمواریک

زمانہ ٹی ہندانشان ءِ ننا

براہوئی بلوچی زبان ءِ ننا

زانتکار آک پارہ کہ ”اللہ پاک نا پارہ غان کل آن بھلا تخلیق انسان و اوکان گڈ انسانی بولی ءِ“ بولی انسانی جون اٹ ہمو علامت آتا مجموعہ ءِ پارہ کہ ہرانا کمک اٹ بندغ تینا جوزہ و احساس غاتا درشانی ءِ کیک۔ ہندا وڑ لمئی بولی بندغ ءِ تینا لمہ نا پارہ غان میرات اٹ مِلک۔ زوت آتیٹ اسہ اخباری مضمون اسے نا رد اٹ دنیا ٹی کم ود ہفت ہزار اسکان نا کچ بولی پاننگرہ۔ پوسکن آ دور اٹ وخت اس کہ دنیا اسہ آفاقی خلق اسے نا دروشم اٹ مون آبس و داسہ دا آفاقی خلق آن ہم چنک مرسا آفاقی کوچہ Global Street اس مسنے۔ تو داٹی چندی بولیک ختم مننگ ناپارہ غا ہننگ ءُ۔ یات سلے کہ 21 فروری 2009ء ٹی شینک مروک بی بی سی نا اسہ رپورٹ اسے ٹی ننا لمئی بولی براہوئی ءِ ہم گڑتی نا گواچی بولی تا لڑ اٹ اوار کننگاسس۔

زبان امر چُٹک، ختم مریک؟ دا اسہ جتا ءُ شرہ اس مرو کہ زبان ءِ اونا میڈیا ٹی شینکاری و تالانی سگ و گشاد ایتک، اگہ نن تینا قومی زبان بلوچی و براہوئی نا حوالہ غا ہیت کین تو اینو نا دور اٹ کہ بولیک مون مستی میڈیا نا پڑ آ شون ہلنگ ءُ، کہ عمر انا رد اٹ ہُرن تو چندی زبانک ننے آن پد بسر، ولے دافتے پذیرائی دا سوب آن رسینگا کہ اول دافتے سرکاری کاٹم خواجئی دوئی ئس، و ایلو پارہ غا دازبان تے شینکاری تالانی نا اسہ شابیت ءُ میڈیم اس دوئی ءِ، ہندا ڈول او بولیک تعلیم و تدریس اٹی اوار ءُ، ہراڑان دازبان تا ادب ہم شون ہلکنے۔

اگہ نن سرحال ءِ تالان کرسا ہیت کین تو اقوام متحدہ نا چارٹر نا رداٹ ہراسہ راج و انسان ءِ تینا لمئی بولی ٹی تعلیم دوئی کننگ (خواننگ) نا حق دوئی ءِ۔

لمئی بولی ٹی تعلیم نا بارو اٹ پنی آ زانتکار کشور ناہید لکھک کہ ”چناہمو بولی ٹی زوت گڑاتے ہیل کیک، ہرا بولی اونا بنائی چاگڑد اٹی اودے رسینگک۔ داڑان چَپ بدر زبان تیٹ خواننگ نا سوب چنا نا فکری ردوم گٹو مریک، نفسیاتی وڑ اٹ چنا نا سوچ آک کورگرنگ سلرہ کہ چنا اُراٹی پین بولی اسے ٹی ہیت کیک وخت اس کہ اودے اسکول آ اتنگک تو یکدم اسہ جتا ءُ زبان اس اونا مون آ بریک ہراڑان چنا ہبکہ مریک۔ بھیم انا گواچی مرسا ذہنی پسماندگی سیٹی اختہ مریک، اونا اظہار آجو مفک، ننا اسکول آتیٹی کانودی رکھ آتیان پد ہم لٹ کٹائی و بیداد داسکان برجاءِ، اونا اسٹ انگا سوب ہم ہندادے کہ چناءِ اونا لمئی بولی نا جاگہ غا بدربولی اسے ٹی زور اٹ خوانفنگک و بدر بولی ٹی تروک آ سبخ آتے اونا ذہن زو اس ہرفپک، سرپند مفک و استاد اوفتیا زوراکی کیک۔ چناءِ زوراٹ خوانفک۔ دا عمل آن چنا تینا منشاء نا جاگہ غا پین اسٹ نا منشاء ٹی بند مریک اودے ہمو گڑا دوست بفک، ولے لٹ و ڈانٹ نا زور اٹ پارفنگک تو مدامی بدر بولی ٹی ہیت و درشانی نا وخت آ چنا خلیس و بھیم اناگواچی خنگک۔“

ہندا ڈول پنی آ زانتکار ابو الکلام آزاد لکھک کہ ”لمئی بولی ٹی تعلیم نا مثال ہندن ءِ کہ بادام ءِ پاچ اونا مِلی ءِِ ایت ہرادے چنا بھاز مزہ ٹی کنیک و مون مستی خواہک ہم، وخت اس دانا چَپ بدر بولی ٹی تعلیم نا مثال چناءِ بادام اس پچخ اتون اوار تننگے کہ اودادے تینٹ پاچے مِلی ءِ تے دوئی کے کنے تے، داڈول چنا نا گشاد اوخس اف کہ بادام ءِ پاچے اونا اصل ملی ءِ دوئی کے بلکہ او تنک مریک بادام نا پاچنگ اٹی بے سہب مریک ولدا چنا داعمل آن پد نئے بادام نا اصل تام ءِ چاہک نئے کہ اودے دانا فائدہ رسینگک۔“

اسہ پین کالم نگار اس مدثر اقبال بٹ لکھک کہ ”ہمو چناک زیات ذہین مریرہ ہرافتے اوفتا لمئی بولی ٹی تعلیم نا آسراتی دوئی ءِ۔ اوفتا IQ Level (Intelligence Quotient) بڑز و تیز مریک، انتئے کہ اوفک نصاب ءِ بھاز تیزی ٹی پہہ مریرہ اوفتا Concept زوت اس کلیئر مریک۔ ہندن ہمو ملک آتے ہننگے ہراڑے تعلیم لمئی بولی ٹی تننگک اوفتا خوانندگی نا کچ 80 سَد درسَد اسکان ءِ۔ ”

شہید صباء دشتیاری تینا مضمون اسے ٹی پاہک کہ”لمئی بولی ٹی تعلیم دوئی کروک چناک پٹ و پول ناپڑ آ سر ہلیرہ و راجی شونداری نا عمل اٹی اوارمریرہ”

شعبان بیدار تینا نوشت اسیٹی لکھک کہ ”لمئی بولی ٹی خوانوک آ ذہنک تعمیری مریرہ و تینا ادب نا شونداری ٹی جوان ءُ کڑد اس دوئی کننگ کیرہ۔”

لمئی بولی ٹی اگہ تعلیم مریک تو ننا ادب امر شون ہلیک؟ دانا ورندی ٹی گونڈ داپاننگ کینہ کہ داسہ ننا ادب نا اخس کہ کتاب، اخبار یا رسالہ شینک مننگ ءُ، دافتے مارکیٹ مفننگ نا سوب ہندادے کہ ننا لس مخلوق دا نوشت آتے خواننگ کپک، لس مخلوق دا سوب آن خواننگ کپک کہ ننے ننا لمئی بولی تیٹی تعلیم نا آسراتی دوئی اف۔ مخلوق اٹی ادب ءِ خواننگ نا رحجان شینک کننگتنے، اوفک تینا بولی ٹی ہیت کننگ تو کیرہ، ولے لکھنگ و خواننگ نا بنیادی عمل آن بلد افس۔ بولی و ادب اٹی فرق ءِ، ننا گور آ اخس کہ نوشت مون آبریک اوفتے ٹی گیشتر ادبی نوشت ءُ، دُن ہچ مننگ کپک کہ راج اٹ ساڑی ہر بندغ ادب ءِ پہہ مرے یا ادب تون اُست خواہی تخے۔ اگہ ننا بولی ٹی تعلیم تننگک تو دا رحجان ہم بدل مریک۔ دُن کہ سندھی ٹی پرائمری آن سندھی کتاب آک اوفتا نصاب اٹی ساڑی ءُ تو اوفتا چناچنا تینا ادبی، سیاسی زانتکار آتے چاہک کہ اوفتا ہندا زانتکار آک اوفتا نصاب اٹی ساڑی ءُ، ہرسندھی ءِ شاہ عبدالطیف بٹھائی نا ”شاجو رسالو“ زبانی یات ءِ، ہنداڈول اوفتا پدریچ شاہ بٹھائی آن گڈ بروک آ شیخ ایاز ءِ ہم چاہک کہ اوفتا تعلیم اوفتا جند انا راجی و لمئی بولی سندھی ٹی ءِ۔ سندھی بولی نا گرائمر آن اوفک پرائمری کہول آن بلد ءُ، ولدا اوفتا گور آ پنجا غان زیات سندھی ٹی ہڑدے ئی اخبار شینک مریرہ تو اوفتا تیسری جماعت نا چنا ہمو اخبار تے بھاز آسانی ٹی خوانک، ہراڑان چنک سنی آن اوتینا ادب، ادبی نوشت، زبان وثقافت تون ہم گرنچ ءُ۔ ننا گور آ ہم اگہ پرائمری آن براہوئی و بلوچی ءِ تدریسی نصاب اٹی اوار شاغنگے تو اونا ہم بھرم ننے گچین وعلمی، راجی، سیاسی، زرگزرانی و ادبی شونداری سے نا دروشم اٹی رسینگک۔ انتئے کہ ہرشونداری نا روتہ اسکولنگ سسٹم تون گنڈوک مریک۔ بدقسمتی آن داوخت اسکان ننے ہندن ءُ اسکولنگ سسٹم اس تننگانے ہراٹی ننا راج، زبان، ادب و راجی ربیدہ ساڑی افس۔ ننا چناک بدر زبان وادب نا زانتکار آتے چارہ ولے تینا راجی، سیاسی زانتکار آتے تپسہ۔ ننا چناک اقبال وغالب اس تے چارہ ولے تینا راج نا شاعرادیب میر یوسف عزیزمگسی، میر گل خان نصیر، سید ہاشمی، ملک دادقلاتی، ملا مزار بدوزئی، خلیفہ گل محمد نوشکوی، آزات جمالدینی، ماما عبداللہ جان جمالدینی، شہید صبا دشتیاری، مبارک قاضی، میر عاقل خان مینگل، کفایت کرار، منیر جان بادینی، منیر مومن، ڈاکٹر منظور بلوچ، ڈاکٹر شاہ محمد مری ءِ تپسہ۔

ہندن اگہ لمئی بولی ٹی نصاب اس مون آ بریک تو اوٹی بیرہ دا خانہ پُری ہم گنج اس اف کہ لمئی بولی نا کتاب اسے بلکہ اوٹی آب انا ہم جوان خیالداری مرے۔ ہراننا زبان، ادب، دود ربیدہ، سیاست و تاریخ نا گواچنی نمائندہ زانتکار آک ءُ، اوفک نصاب اٹی ساڑی مریر۔ نصاب روایتی اسکولنگ ناسسٹم اٹی مف کہ ہراڑان چناک منفی سوچ نا پارہ غاکارہ دُن کہ داسہ نانصاب اٹی اسلام، اسلامی تاریخ ءِ اسُل مسخ کرسا پیش کننگانے۔

سقراط پاہک: ”تعلیم ہمو عمل ءِ پارہ ہراڑان کس انا زند اٹ مثبت ءُ بدلی اس مریک۔”

تو دا ہیت انا تناظر اٹی اگہ نن ساڑی اسکول نا نصاب ءِ ہُرن داٹی بیرہ تعلیم ساڑی ءِ بدلی نا عمل، مثبت شعوری سوچ ساڑی اف۔ دا تعلیم آن بیرہ اسہ تابعدار ءُ کلرک اس، رشوت خور ءُ بیورکریٹ اس ودی مریک، راجی کارندہ و مخلص وزانتکار ودی مفک۔ اگہ ننا بولی کن نصاب جوڑ مریک تو اوٹی اینو نا دور انا خواست آک، ننا راجی شونداری کن مثبت شعوری سوچ و فکر انا نوشت آک ساڑی مریر۔ اوٹی ننا راجی دودربیدگ، ننا چاگڑد ننا راجی نوشتکار و ادیب خزم خواجہ غاک ساڑی مریر۔

مون مستی اگہ لمئی بولی ٹی تعلیمی فائدہ غاتیا ہیت مرے تو نن دا پاننگ کینہ کہ داعمل آن ننے ہر پڑ آ آسراتی دوئی مریک ننا ہر نوشت لس خلقت نا آسانی ٹی ہمو وڑ تالان مننگ کیک، ہراڈول اینو اُردو یا انگریزی ٹی کتاب، اخبار و رسالہ غاتا مارکیٹ ءِ، دا ہیت ہرکس نا تینا جند انا سلاہ ءِ کہ چندی شرفمند آک داپارہ کہ ننا زبان اٹی آب اٹو نوشت و تخلیق اف ہندا سوب قاری ہم اف۔ ہرکس نا آب ءِ پرکنگ نا تینا پیمانہ اسے تو دُن ہم اف کہ نن یکسر تیویٰ غا براہوئی ادبی تخلیق و نوشت ءِ آب آن خورک پان اگہ نن تینا افسانہ و ناول ءِ بروے کین تو اوٹی ہم گڑانہ گڑاس مون آ بریک ہندا ڈول شاعری نا کتاب آتے ٹی ہم چندی کتاب آک ننا مون آ بریرہ ہرافتے نن خواننگ کڑزوک و اٹ پاننگ کینہ۔ بلکہ کلاسک ادب نا کہول آ تخنگ کینہ تا۔ نقاد آب ءِ پرکنگ نا وخت آ داہم اُست آن دپ کہ ننا ادبی نوشت نا عمر اوخس اف ہراڈول کہ ایلو زبان تا نوشت نا عمر ءِ، براہوئی زبان نانوشت ناعمر داسہ شست 60سال ءِ، او شست سال اٹی نناغٹ ناول آک کم و وَد دونیم درزن اسے ءُ، ہنداوڑ افسانہ غاتاکتاب آک کم ود سی اس مرور، انشائیہ ٹی بیرہ 5 کتاب ءُ، خاکہ ٹی اسٹ اِرٹ اس مرور۔ نقاد اسیکا اِلے کہ نوشت نا رواج لس مرے نوشت ناکچ ودے ولدا او بروے کے۔ اگہ گڑاک بھازیکا مون آ تخوک مریرہ گڑا اوفتے ٹی جوان یا نزور نا چانٹی مننگ کیک۔ دامنہ کتاب اٹی بروے زورغتی نا گپ اسے۔

دافتتون اوار خلقی ادب آ ہم کم بھاز اگہ کاریم مسنے اودے ہم نن آب اٹ پاننگ کینہ۔ دُن کہ پٹ و پول نا رد اٹ ڈاکٹر عبدالرحمن براہوئی نا کروک آ کاریم تے پین تالانی تننگ و مون مستی شینک کننگ نا گرج ساڑی ءِ۔ ڈاکٹرعبدالرحمن نا چندی کتاب آک ننا نصاب نا بشخ اٹ اوار مننگ نا آب آ اریر۔

دافتتون اوار کل آن بھلا راستکی دادے کہ زبان نااہمیت ہمو وخت زیات ودک ہراوخت زبان اس روزگار و زرگزران ناوسیلہ مرے۔ اگہ زبان اس روزگار نا وسیلہ مفک، زبان نا کمرشل ویلیو اف تو مخلوق اودے اہمیت تفک اینو اگہ انگریزی زبان تیویٰ دنیاٹی تالان ءِ تو روزگار ناوسیلہ ءِ، ہنداڑان بیوس مرسا ہربندغ انگریزی ہیل کننگ ءِ۔

ننابولی ٹی تعلیم ننا زند انا ہر بشخ ءِ شونہال و شوندار کننگ کیک، اگہ داسہ بیرہ کالج و یونیورسٹی تیٹی براہوئی ٹی لیکچرر آتا پوزیشن آک ساڑی ءُ، تو دافتا سوب آن ہم بھلو کچ اسے ٹی ننامخلوق براہوئی بولی ٹی ایم اے، ایم فل و پی ایچ ڈی کننگ ءِ۔

ویل دامس کہ پرائمری آن ننابولی بلوچی و براہوئی ٹی کتاب آتے نصاب ٹی اوار کننگا، ولے اوفتے کہ جتا ٹیچر تننگتو تو دا کتاب آک داسہ ہم پرنٹ مریرہ، ولے اوفتے اسکول آتیٹ خوانفنگپک داڑکن دا مرے کہ بے شک عارضی بنیاد آ کم تنخواہ غا بلوچی و براہوئی زبان نا ٹیچر تخنگے تاکہ ننا چناتے اوفتا لمہ بولی تیٹ پرائمری آن تعلیم تننگ مرے۔

اگہ ننا لمہ بولیک نناتعلیمی نظام اٹی ساڑی مریرہ تو لازماً داڑکن ٹیچر نا ہم ہنداخس گرج مریک، و زبان روزگار نا وسیلہ جوڑ مریک۔ زبان نا کمرشل ویلو تالان مریک، لمہ بولی ٹی تعلیم آن ننا بولی ٹی میڈیا نا فورم آک ودّرہ دافورم آتا بھازی آن ادبی رحجان اٹ بدلی بریک۔ ہندن لمئی بولی ٹی تعلیم نا سوب آن کتاب آتا شینکاری آن پریس اٹی تیزی بریک داڑان ہم زرگزران نا سائیکل ترندمریک۔ زرگزرانی وسیلہ نا سوب ہم مخلوق پین زیات ننابولی نا پارہ غا مون کیک۔

ہندا ڈول لمئی بولی ٹی تعلیم نوشت و خوان مخلوق اٹی پوسکن ءُ رحجان اس شابیت ءُ پڑ اسے آ تالان کیک۔ مخلوق اٹی بولی نا قدر اہمیت و افادیت ودک، ہرانا برائے راست فائدہ ننا ادب ءِ رسینگک کہ شیفGrass root level آن ادب خواننگ نا وڑ اس مریک۔ ولدا پٹ وپول (تحقیق) نا رحجان اس جوڑمریک۔ تحقیق زبان ناشونداری ءِ راہبلدی ایتک و پٹ وپول آن زبان و ادب مخلوق اٹی پذیرائی خنک۔

بس دا کہ لمئی بولی ٹی تعلیم مریک تو ننے بھلو کچ اسیٹی خوانوک دوئی مریک ہراوخت خوانوک دوئی مس تو نوشت و تخلیق نا ردوم جمود نا گواچی مفک بلکہ جم و جوش اٹ سر ہلیک داردوم اٹی تنقید و خاص وڑ اٹ مکالمہ بازی نا سوچ مون آ بریک تنقید و مکالمہ بازی مون آ بس گڑا ادب نا آب، شونداری و شرحالی مون مستی کاہک۔

لمئی بولی نا شوندار ی کن ننا زمواریک:

•خواست دادے نن تینا لمئی بولی ءِ تینٹ اہمیت ایتن۔

•اُراتے ٹی تینا جند انا بولی تیٹ ہیت کین اگہ نن تینا جند انا لمہ بولی ٹی اُرا ٹی ہیت کپنہ تو ننا زبان ننا ایلو پدریچ (نسل) اسکان سر مفک۔ زبان ایلو نسل آ سر مفک تو زبان نزورمریک، زبان ایلو دور و باری ایلو تاریخ آ سر مفک۔

•تینا چُناتے اُراتے ٹی تینٹ تینا زبان تے خوانفن۔

•تینا جند انا لمہ بولی تیٹ لکھن و خوانن، اسہ ایلو ءِ ٹیکسٹ میسج ہم تینا بولی تیٹ کین۔

•سوشل میڈیا ٹی زیات آن زیات تینا جند انا لمئی بولی تا کتاب، تران، باگُل، حوال تے شینک کین۔

•لمہ وایڑھ تے دا سرپدی ایتن کہ بدر بولی تیٹ ہیت کننگ یا تینا رشتہ غاتا پن تے ایلو زبان تیٹ پاننگ آن ننا زبان ختم مریک، بایدے ہرا لوز ہرا پن نن تون ننا زبان تے ٹی ارے تو نن ہمودے ہیت اٹ اتین، دا شونداری اس ہچ اف کہ نن زوراٹ انگریزی یا اُردو ٹی ہیت کین۔

•ادبی و سیاسی، طالب علم تنظیم آک، تینا زبان تا اہمیت وافادیت نا حوالہ غا مدامی سرکل و سیمینار اڈ ایتر۔

•ادبی وسیاستی تنظیم آک تینا جند انا لمہ بولی تیٹ کتاب شینک کننگ کن حکمت عملی جوڑ کیر۔

•براہوئی و بلوچی زبان تے اسہ ایلو آن مَٹ (ترجمہ) کننگ کن لائحہ عمل اس شون ایتن۔