وخت انا آدینک آ حسن نا قلم 2

”انت کنا دعا ہم قبول مریک۔۔؟“ اونا مایوسی ہمو وخت آ پین زیات مریک ہراتم مخلوق شامیر نا دا ہیت آ ٹاٹولی کیک، مخک یعنی مظلوم آ تپہ ءِ زوراک آتا برخلاف اسہ تحریک اسے کن ہم وگائفپک یا دا تحریک نا فکر و پام حسن نا لاشعور اٹی ہڈ آن اف….؟۔ حسن ناصر ءِ دا سرپند مروئی ئس کہ قومی یا راجی ویل آتا ایسری کن قوم و راج آتا تہٹی تپہ غاتا برخلاف زند انا پڑ آ جہدو کوشست آن دا بناوٹی (تینٹ جوڑ کروک آ) تپہ غاتے چٹ کم یا اوفتا ایسر مننگ آن راج و قوم اناشون شرحالی نا باقاعدہ وڑ اٹ بنا مریک۔
”شامیر ہرا تم تینا پلو آ تفوک آ غلہ غاتے خیرات کن مُستی کرے تو کُل اوڑا ٹاکو اس خلکُر مخار۔ مخلوق نا مخنگ آن اونا مون پیہن ہڑسینگا۔ کس انا چنکو ونڈ اس کس ءِ بھلو اس ولے شامیر نا دوک خالی ئسُر۔“(پ۔35) حسن ناصر نا دا جزیات نگاری بزگ آ شامیر ءِ اسہ وار پدا مایوس کیک و ہندا مایوسی نا دُوآن غلہ غاتے مورینک آتیا شاغک، و ہندا شاغنگ تون جمرآک بریرہ ہُورہ ٹکا کیک و پر کیک۔ حسن ناصر داڑے قانون قدرت آن ہم سوج چست کپک نئے ہمو تپہ غان کہ شامیر ءِ احساس محرومی تا گواچی کیک، نئے افسانہ نا جزیات نگاری ٹی ہمو تاب و طاقت ءِ کہ خوانوک ءِ اسہ دڑد، اسہ احساس اس تننگ اٹ سرسہب مرے، بلکن حسن ناصر ہڑتوم آ نظام آتا زوراکی ءِ بے وس آ شامیر نا عمل اڈ ایتک۔ ”انت کنا دعا قبول مریک“ پاش وڑ اٹ ہندن محسوس مریک کہ ہراتم کہ آسمان نا کنڈ آن قدرتی آ آفت آک ڈغار آ جلہو کیرہ تو جلہو نا پد آن بیرہ شامیر کون آ بزگ آ بندغ آتا گندہ غا عمل ءِ، وخت اس کہ شاہ میر غلہ غاتے مورینک آتیا چٹ ایتک تو قدرت اوڑا مہربان مریک۔ سوج دا ودی مریک کہ شامیر نا او ہرا عمل ءِ کہ قدرت ہم اوڑان خر کرینے یا دا ڈکال اٹی ہم اودے خیرت آن ہچ ءُ ونڈ اس دُو بفک تے یا بالادست تپہ نا او ہرا جوان انگا عمل ءِ کہ قدرت اوڑان ہنداخہ در راضی ءِ کہ او دا بھلا ڈکال اٹی ہم نئے بیرہ ساہدار خیرات کننگ نا وس تخرہ، بلکن خیرات اٹی اوفتا سُو انا ونڈ آک ہم گیشتر ءُ۔۔۔؟ کسہ گونڈ کہ حسن ناصر ہمو مُلّا نا واعظ اسے آنبار دا پاننگ خواہک کہ کس ءِ گلہ تروئی اف ”بس ننا دا عمل آک ءُ۔“
حسن ناصر دا کوشست ءِ کیک کہ اونا افسانہ غاتے ٹی براہوئی زبان نا مُتکن آ لوز آک بریر، ولے ہندن لگک کہ او لوز آتا معنہ و مطلب آن واخب اف، او ہرا بجازی تے کاریم اٹی اتنگ نا کوشست ءِ کرینے اوفتیا ہم ہیت کننگ نا شرہ ساڑی ءِ۔ ”انت کنا دعا قبول مریک۔۔؟“ نا اولیکو پیراگراف اٹ پاہک۔
”بانز انا اِرا لٹ ٹِلّو نا دروشم ءِ، ہرادے کہ فصل آتا رکھ اکن جک کیرہ۔“(پ۔32) براہوئی زبان اٹ ٹِلّو ہمو چیدہ غاتے پارہ ہرا زی پہ زی آ تخوک مریر، او چیدہ غاک پاٹ و خل یا پین گڑاتا ہم مننگ کیرہ، ہرا کہ تیار آ فصل آتیا چُک یا پین ساہدار تا خلُیفنگ کن اِرا بانز انا زی آ بندغ اسے نا وڑ مریک، و ہرا بُت ءِ جوڑکیرہ فصل انا نیام اٹ جک کیرہ ہمودے براہوئی زبان اٹ ”ٹیمبو“ پارہ نہ کہ ٹِلّو۔ ”ٹیمبو“ نا پن اٹ غمخوار حیات نا انشائیہ غاتا کتاب ہم براہوئی ادب اٹ ساڑی ءِ، ہرانا ٹائٹل آ باقاعدہ وڑاٹ ٹیمبو نا فوٹو ہم کشّوک ءِ۔ ہندن ہندا افسانہ ٹی شاہ میر نا خاکہ نگاری ءِ کرسا نوشتہ کیک:
”مڈول اٹ اِرا ٹنگ آتا تہٹی ڈب ہلوک ءُ اِرا خن۔“(پ۔32) مڈول کاٹم نا ہمو بشخ ءِ پارہ ہراڑے مِلی یا مغز مریک، لس ہیت و گپ اٹ براہوئی زبان اٹ دا بجازی ہم کاریم اٹ بریک، دُنکہ۔ ”کنا ہیت نا مڈول یا مغز اٹی تُوس یا آخا۔؟“ یعنی نی کنا ہیت ءِ سرپند مسُس؟ ولے افسانہ نگار پاہک کہ خن تا ٹُنگ آک مڈول اٹی مریرہ۔
”شامیر تینا اُراٹی پین ہچ خنتو اسہ چوتڑو اس خولم نا۔“ (پ۔34) دا لوز چوتڑو اف بلکن ”چوتڑا“ ءِ۔ چوتڑا سرک انا چارمیکو بشخ ءِ (عبدالرحمن براہوئی۔ براہوئی نامہ،پنہ 191) مون مُستی اگہ ہندن جاچ ہلسا کین تو پین چندی لوز آک ننے ہنداوڑ دُو بریرہ۔
”منہ ساہدار اودے شوانی ٹی ملّاسُر“ (پ۔34) ہرا وخت شوان اس مخلوق نا کُر و بزگل ءِ خوافک تو ہمو خوافنگ نا اِیوز اٹی ہرا ہیٹ و میڷ یا سور و دغرک دُو بریرہ اوفتے براہوئی زبان اٹ ”زُوبہ“ پارہ۔ نہ کہ شوانی۔
”چیہانٹ آن چیہانٹ اسکان“ دا کتاب نا اسہ پین افسانہ اسے۔ حسن ناصر دا افسانہ ٹی نئے بیرہ تینا ڈیہہ و ڈغار ناساڑی دور انا آدینک ءِ رُوملاست نشان تِسنے بلکن اونا سرحال آن دا ہم خبر تمک کہ داکان مہالو ہم اسہ چیہانٹ اس تدینگانے، و تدوک آ چیہانٹ ساڑی چیہانٹ تون اسہ تاریخی ءُ سیالی اسے نا شاہدی ءِ ایتک۔ ولے افسانہ نگار درو نا چیہانٹ آن اینو نا چیہانٹ ءِ بیخی ترند پیش کننگ نا گچین ءُ کوشست اس کرینے۔ دا ترندی دا سوب آن ہم ارے کہ اخس کہ اینو نا چیہانٹ ترند ءِ تو ہموخس افسانہ نگار نا لہجہ ہم تینا کاٹم آ مش شاغک۔ حسن ناصر تاریخ نا بے رحم آ خرینی تیان راہشونی ہلنگ تون اوار افسانہ ءِ ہم راستی نا پُچ بیرفسا علامت نا زبان اٹ ہیت کرفک:
افسانہ نا پلاٹ ہمو ”مسنگ پرسن“ آتا بابت اٹی ءِ کہ اوفتے گار کننگانے یا اوفتا لاشک شریدہ مسنو، دا ویل انا ایسر کننگ کن برانزی کیمپ آتے ٹی شیرزال آنیاڑی تتون اوار پیرمڑد آ شخصیت و ورناک تینا تینا وڑاٹ تینا رنج و غم تا درشانی ءِ کننگ ءُ، داکان بیدس سیاسی راہشونک ہم تینا گم گار مروک آتا حق اٹی برانز کرسا تینا دکھ و دڑد آتاپاشی ءِ اسمبلی تے ٹی ہم کرسا کننگ ءُ۔ بلوچستان نا دا بھلا ویل انا بابت ہر وڑ انا نوشت و تران مون آ برسا کرینے، ولے ادب نا پڑآ ہم دا ویل آک شاعری و افسانہ نا رنگ اٹ براہوئی ادب اٹی ساڑی ءُ۔ دا دراٹ حسن ناصر افسانہ ”چیہانٹ آن چیہانٹ اسکان“ اٹی اسہ پُر دڑد ءُ احساس اسیٹ ذکر مروک آ ویل انا خاکہ نگاری ءِ علامتی ءُ وڑ اسیٹ تینا فکر انا بُن جوڑ کرینے۔ افسانہ نگار افسانہ ٹی لُمہ نا گڑتی تے قلم و نوشت نا باہوٹ کرسا پاہک ”اینو خلق اٹ بھلو گل سگ اس مُچ مُسنے، خلق انا چندی باتی تے دتر چُر کرینو، داسہ کنے تینا ماراکن گڑتی ہرفنگ ءِ کہ او اسکول آن برو ءِ تو کُچک آک اودے نسخان ترور۔“(پ۔41) لُمہ نا گڑتی ہموتم یخین اٹ بدل مریک کہ ہراتم مُج و دنز اٹ پلویڑ اٹی بستہ کپ کپ مریک، کتاب آک پن پن، مار انا تینا ٹھپی آ جون اتون چیہانٹ کیک، اونا چیہانٹ تون اوار نئے بیرہ اونا لمہ نا چیہانٹ اوار مریک ولے مُچ آ مخلوق دا چیہانٹ آتے بننگ نا وس و طاقت ءِ تخپک۔
تیوی خلقت دا چیہانٹ آتے بننگ آن پد ہم تینے کر و کور کیک، داڑان دا معلوم مریک کہ دا بھیم و طوفان نا بابت خلقت ءِ بھاز جوان خبر ءِ۔ یخین اٹ تیوی خلقت داکان مُست ہم بھیم و خوف انا گواچی مسنے۔ ولے دابابت افسانہ ٹی اسہ بھاز بھلو شیف بڑزی اسے نا درک دُو بریک۔
افسانہ نا اول سر اٹ کُچک آتا بھیم و خُلیس ءِ گڑتی خیال کننگانے۔ دُنکہ افسانہ نگار کڑدار ءِ ہیت کرفسا پاہک کہ ”اینو سہب انا بانگ آ بومب انا توار کنا خف تیا تما اینو او شوم پال ننا خلق اٹ ہند کرینے دا اسہ بھلو آفت اسے نا کلہو ءِ ایتک ای اودے تسلی ترسا۔۔ او غریب دانا وہم ءِ اینو نا دے ہم ہڑدے آنبار ہمو ٹک، ہمو ڈغار ہموخدا انت شرک پال اس ہرفینس، آخا غریب اینو کُچک آک ہم ہوآلنگ ءُ۔۔ کنے ہول ہرفنگ ءِ اینو ننا خلق آ خدا رحم کے۔“(پ۔41) دا شرک پال آک ہمو وخت اسکان بیرہ شک و گڑتی ءُ، ہرا وخت اسکان کہ انسان نا یخین پورو مف، یعنی ہرا وخت آ گڑتی نا پد اٹ اونا واقعہ پاش مف۔ بومب آتا توار کُچک آتا ہوآلنگ نا شرک پال آک گڑتی ودفنگ کیرہ ولے یقین ہمو وخت آ مریک ہرا وخت آ واقعہ پاش مرے۔ افسانہ نگار نا پاننگ نا رداٹ لمہ نا دا ترند آ چیہانٹ آ خلق انا مخلوق تینے سر کتو ”ولے ننا چیہانٹ آک خلق والا تے بش کننگ اٹ سرسہب متوس۔ ای فریشان کہ دا بندغ آتے انت مس انسانیت پاہو ہلک کہ ننا بے وسی و تلوسہ ئی آ چیہانٹ آتیان آسمان کپ مننگ ءِ، دا ڈغار والاتیا ننا توار انتئے سر مفک۔(پ۔43) شار والا تے شک الو بلکن یقین ئس کہ دا آفت بریک، ہندا خلیس نا سوب آن تینے رضاپہ رضا کر و کور کیر۔ دا مر مننگ کیک کہ مار انا لمہ ءِ بیرہ شک مریک، ولے باوہ تے شک انا ہم گواچی مفک کہ کُچک آک برور کنا مار ءِ ٹھپی کرور۔۔؟ داڑتون اوار شار والاتے امر یقین ئس کہ آفت اس بریک۔۔؟ یخین اٹ شار والاتے دا پک یقین ئس اوفک خلیس نا سوب آن چیہانٹ آتیا تینے سرکننگ کتوس۔
حسن نا بڑزکو افسانہ غانبار ”چیہانٹ آن چیہانت اسکان“ اٹی ہم زمان و مکان نا جاگہ جاگہ ڈس و نشان اف لوز آک ہم تینا اصل ہند ءِ گیرام کرینو۔دُنکہ:
”گوربام نا وخت ئس، آسمان نا سینہ غا جمر آک خیسُنی کریسُر۔“(پ۔40) جمر آک ہموتم خیسنی کیرہ ہراتم پوسکن دے ٹک ایتک، ہراتم دے ٹک ایتک تو او گوربام نا وخت و پاس سلپک بلکن گوربام ہمو وخت ءِ پارہ کہ ہمو وخت اسکان دے ٹک تتنے، یعنی پوسکن ساف تمے، براہوئی ٹی دا ہم پارہ ”اسپیدہ رنگ مرے“ پروفیسر عزیز مینگل گوربام نا معنہ ءِ ”پاچالو“ پارینے۔ (عزیزمینگل۔ اردو۔براہوئی ڈکشنری پنہ 220) پاچالو ہم ہمو وخت ءِ پارہ ہرا تم اسکان دے ٹک تتنے۔ ولے افسانہ نگار گوربام نا وخت آ جمر آتا خیسنی ءِ ظاہر کرینے، خیسنی ہم ہمو وخت آ مریک ہرا وخت آ دے ٹک ایتے۔ حسن ناصر، براہوئی شرک پال آتے ہم افسانہ نا بشخ جوڑ کرسا پاہک۔ ”اینو سہب انا بانگ آ بومب انا توار کنا خف تیا تما۔ اینو شوم پال ننا خلق اٹ ہند کرینے…. دا اسہ بھلو آفت اسے نا کلہو ءِ۔“(پ۔44) حسن ناصر افسانہ ٹی داکان پد کُچک آتا ہُوآلنگ نا ذکر ءِ کرینے ہرا کہ شوم بختی نا علامت ءِ۔ ولے داکان مُست بومب انا توار نا انت ضرورت ئس۔ ایہن ہم براہوئی شرک بال آتے ٹی پومب انا ہچ ءُ ذکر اس اف۔ اگہ ارے تو کُچک آتا ہُوآلنگ ءِ۔ ہندن معلوم مریک کہ بومب انا شرک پالی ءِ حسن اردو زبان آن ایسنے۔ ہندن مون مُستی نوشتہ کیک کہ ”انت شرک پال اس ہرفینُس….؟“(پ۔41) یا ”نم نیاڑیک شرک پال کیرے۔“(پ۔42) ہرا وخت آ کس اس شرک پال کرسا ہبکہ مرے یا او وہم انا گواچی مرسا واردم آ گرٹی درشان کے تو اوفتے ہمو وخت آ دا پارہ کہ ”انت پیشہ اس ہرفینس….؟ یا ”شرک پال کیسہ“ دا ہچ ءُ وخت اس پاپسہ کہ انت شرک پال اس ہرفینس….؟ یا ”نم نیاڑک تو چڑہ شرک پال کیرے۔ بلکن دا موقعہ غا ایلو بندغ پاہک کہ انت پیشہ کننگ اُس یا انت پیشہ اس ہرفینُس….؟

ہفتئی تلار، تاک 15

11-17 April 2020