براہوئی بلوچی زبان ءِ کنا

حمید عزیزآبادی

مودہ:۔

براہوئی و بلوچی نا ہرا اُلسی شاعری ءِ او شاعری ٹی بلوچ راج نا روایت، دود ربیدہ، توڷ بش، نفسیات تون اوار غم و خوشی، مرک و زند انا ہم کیفیت آک پاش خننگرہ، دا بابت اٹ اگہ کس بلوچ نا تاریخی جاچ ءِ ہلے تو اودے بیرہ راج انا اُلسی ادب (خلقی ادب) نا مطالعہ ءِ کروئی تمک، سوب دادے کہ اُلسی ادب بلوچ راج انا کُل آن گچین آ آدینک ءِ، اُلسی ادب نا نثر اٹی زند انا ہر بشخ انا سرحال آک ساڑی ءُ، ہندن شئیری ادب اٹی ہم زند انا ہر بشخ آ سرجم سرحال آک دو بریرہ۔

وخت اس کہ اُلسی ادب نا جاچ ءِ ہلینہ تو اوٹی خوشی تتون اوار مودئی آ شئیرک بلوچی و براہوئی ہڑتوم آ زبان تیٹ بھلو کچ اسے ٹی خننگرہ۔ اُلسی شاعری ٹی نئے بیرہ بلوچی بلکن براہوئی زبان اٹ ہم مودئی شاعری تاریخ نا پنہ غاتیان خواننگ یا بننگ کن دُو بریک۔ ہرا کہ براہوئی زبان اٹ ”مودہ“ و بلوچی زبان اٹ ”موتک“ نا پن اٹ ساڑی ءِ، مودئی شاعری ہمو وخت آ پاننگک کہ ہرا وخت آ (اللہ امان ایتے) کس اسے نا ایلم، ایڑھ، مار، مسڑ یا کس اسے نا خُڑک انا سیال اس کزیت کے، تو اونا یات اٹی یا اودے نازیفنگ کن ہرا ارمانی آ شئیر آک پاننگرہ او اُلسی ادب نا شئیری بشخ اٹی مودہ نا خواست آتے پورو کیرہ۔ بلوچی زبان نا ادیب، شاعر و پولکار عطاء شاد و عین سلام اسک تینا ردوبند تروک آ کتاب ”بلوچی لوک گیت“ (1965ء) اٹی مودہ/ موتک نا بابت اٹ نوشتہ کیرہ:

”موتک کو بلوچستان کے مختلف علاقوں مختلف ناموں سے پکارا جاتا ہے۔ کہیں موتک، کہیں موتیگ اور کہیں مودگ۔ مگر یہ مختلف جسم اسکی وحدت وروح کی راہ میں کہیں رکاوٹ نہیں بنتے۔

موتک بلوچی موت سے مشتق ہے جس کے معنی ہے سوگ۔ اس میں مرنے والے کے لئے رنج و غم کا اظہار کیا جاتا ہے۔“ (شاد،سلام،1965ء،129)

بلوچی زبان اٹ چندی لہجہ ( پاروَڑ) غاک ءُ، جاگہ اس مودہ ءِ موتک، موتیگ و مودگ پاننگک، ولے براہوئی زبان اٹ بیرہ مودہ پاننگک، امر کہ بُڑزکو ستر آتے ٹی عطاشاد اسک مودہ نا بارواٹ تینا خیال آتا درشانی ءِ کرینو ہُو بہ ہُو ہندن براہوئی زبان اٹ ہم مودہ نا مطلب ہمودے، دا بارواٹ براہوئی زبان نا بے مٹ آ پولکار ڈاکٹر عبدالرحمن براہوئی تینا کتاب ”براہوئی لوک شاعری“ ٹی مودہ نا بابت اٹ نوشتہ کیک کہ:

”مودہ لوک گیت کی وہ قسم ہے جو کسی کے موت پر گایاجاتا ہے اس میں متوفی کی صفات کا بیان ہوتا ہے۔“(براہوئی،2018ء،92)

مودہ نا کشوک آ یا پاروک آک بیرہ نیاڑیک مریرہ، نیاڑیک گُٹ انا پُر اٹ ہوغسا زرنلی ہڑسسا ایماندار نا سفت آتا ارمانی ءُ لہجہ اسے ٹی درشان ءِ کیرہ۔ وخت اس کہ نن بلوچی و براہوئی زبان اٹ اُلسی ادب نا جاچ ءِ ہلینہ تو ننے مودہ نا چندی رنگ آک خواننگ کن دُو بریرہ۔

براہوئی اُلسی شاعری ٹی مودہ نا بابت چندی جاگہ غاتیا شاعریک خننگرہ، ولے بیبو (بیبل) نا بارواٹ ہرا مودئی شاعری ننے نظر بریک او ایلو مودئی شاعری تیان بھاز پنی ءِ۔ بیبل نا بارواٹ دا پاننگ ءِ کہ اونا ہرا وخت آ برام مس تو او تینا کِلّہ ٹی تولوک ئس، تو ناگمان نا بھلو پر اس کرے، نوکاپ نا دیر ہم تیویٰ خلق ءِ ہرفے، ولے بیبل تینا کلّہ غان ہِچ بش متو، او دا گڑا ءِ تین کن میار سرپند مس کہ پگہ نا دے کنا باوہ لمہ ءِ دا شغان ایتورکہ نا مسڑ خُلیس آن کِلّہ ءِ الا نرّا۔ ہراتم آ کہ نوکاپ بس تو بیبل ءِ مرک انا گواچی کرے۔تو اونا لمہ اوڑا مودئی ءُ شئیر اس تفے۔ دا کسّہ نا بارواٹ براہوئی زبان نا پولکار افضل مینگل نوشتہ کیک:

”ہمو نن (برام نا نن) بھاز پِر کرے، مُولہ نا جلک دِیر ایسُر۔ دا تنک آن دِیر پیش تمنگ کتوکہ او دیر بُڑزا چڑا ہمو جاگہ غا بیبل نا کِلہ خلوک ئس، دِیر ہرفے ہمو جاگہ ءِ۔ ہر کس ءِ تینا ساہ انا ہلکوسُس، مخلوق دِیر آن تینا ساہ ءِ بچفے۔ مگر بیبل قلعہ ءِ اِلنگ تین کن میار چاہس کہ پگہ مخلوق شغان خلو کہ بیبل تینا قلعہ ءِ الانرا دا وساہت اس مرو کہ فلانی نا مسڑ برام نا نن ساہ انا خُلیس آن کِلہ ءِ الا نرا۔ او کِلہ غان سُرتو جَٹ اسے ٹی دِیر بس کِلہ تون اوار بیبل ءِ ہم درے۔ براہوئی مخلوق اینو ہم تینا خلقی آ شئیر تے ٹی بیبل ءِ یات کیک، بیبل نا دا شئیر ءِ اونا لمہ تفے، مگر وخت اتون اوار اوار اوٹی ایلو نیاڑیک ہم بند تفسا ہنانو۔“ (مینگل،2014ء،180-181)

مودہ

براہوئی زبان اٹ

بیبل

بیبل ءِ دیر اس درینے

بیبل نا لمہ خدا نا

…………

بیبل نا ہنام تخوک ءِ

بیبل نا جن سلوک ءِ

بیبل ءِ دِیر اس درینے

…………

بیبل نا پالک ءُ آنکی

بیبل نا زلف آک ءُ چانکی

بیبل ءِ دِیر اس درینے

…………

بیبل نا کِلہ خلوک آ

بیبل نا تخت ءِ سلوک آ

بیبل ءِ دِیر اس درینے

…………

بیبل نا ڈری خلوک ءِ

بیبل نا آرتی تخوک ءِ

بیبل ءِ دِیر اس درینے

…………

بیبل ءِ دِیر اس درینے

بیبل نا دوست اس ارمان کرینے

(مینگل،2014ء،181)

٭٭٭٭٭

دینلو

برکنا دینلو، دینلو بانک آ

اُست ءِ کنا درینو گپ آک نا گنوک آ

…………

جمر تے تفینے آسمان اٹ گڑدَ کیک

دینل ءِ خنپرہ اُست کنا دڑدَ کیک

…………

مَش اسے مَش اسے پارہ تے کتبو

دینل ءِ کسفیرے اِیڑھ ءِ تے اتبو

…………

مَش اسے مَش اسے مون اٹی لوپ انا

ریفل ءِ دڑفبو دینل نا کوپہ نا

…………

توسُنے وا سنگت مون اٹی فئیر کیک

دینل نا دوست اسے ڈن اٹی شئیر کیک

…………

اللہ کے بچّفے جمّر نا گڑد آتیان

مَش تیٹ رُلوہ دینل نا دڑد آتیان

…………

کسر ءِ ہلکُنے دا سنگت آسک انا

تاویت آک لڑونج ءُ دینل نا باسک انا

…………

کسر ءِ ہلکونن باور کیس لوپ انا

شیشہ غاک کُٹّانو دینل نا ٹوپ انا

(مینگل،1992ء،218-219)

کہوک آ ایلم نا سِتا

کنا سیری نا مہری ئسکہ لاکی

پُچ آک ئسُر سرکاری خاکی

سیری نا کنا سِتا نا سار ءِ

کہوک آ عمر خان نا مار ءِ

ساونڑ ارے سندھ انا لُنڈ اس

گُڈانے بٹینے ششم نا بُنڈ اس

ساونڑ ارے سندھ انا کانگ اس

افضل خان ہلکُنے وڈھ آن سانگ اس

بِھٹو نا مونی آ مَچ آک

مون ءِ کہ مون کریر پنجی ہُچ آک

(حسنی،2007ء،208)

٭٭

موتک /مودگ

بلوچی زبان اٹ

جنین آدم پہ کسانیں چُکّانی مرگ ءَ گوش اَنت اِش

گوانزگی تپلاں مات سہڑین اَنت

منی دِل ءَ ہِچ کس نہ سہڑین اِیت

مات پر آ چُکّ ءَ، چُکّ پراماس ءَ

چو کپوتی کوکو کتگ پاس ءَ

…………

جنین آدمے ءِ مرگ ءَ پدا الہانگ بیت

گوشوگ: دست پا دیست تَلمل گوں تلاہ ءُ سنگہاں

مہپرانی بانک چمّانی روکاں براں

…………

جوابی:

مہپرانی بانک سرانی ہوشان براں

گوہارے ءِ موتک اِنت وتی برات ءَ

پربندوک:

ہر وہد ءَ کاینت نودسباہانی

برات نیاتک انت شوم گوہارانی

جوابی:

پر وتی راج ءِ واجہ ءَ

پربندوک:

من ءَ دل ءَ دارں من ءَ نئسلیت

دل من ءَ برات ءِ ترانگ ءَ گیجیت

جوابی:

پر واتی راج ءِ واجہ ءَ

…………

ورنائیں مردیں آدمے ءِ ہاترا گوشگ بیت

پربندوک:

دل منی دوریں ترانگے کپتگ

دل منی درداں سوچنیں سُپتگ

جوابی:

من ءَ مہ شوریں ء ُ پاد مکن واب ءَ

پربندوک:

دل سُک گامیں نیمگے ملّیت

بارت من ءَ راہانی سراجیلّت

جوابی:

من ءَ مہ شوریں ء ُ پاد مکن واب ءَ

پربندوک:

دل منی لہڑیں لوہیگاں گرستگ

ماں پشی پاساں دل منی برتکگ

جوابی:

من ءَ مہ شوریں ء ُ پاد مکن واب ءَ

مزیں عمریں کماشیں مردمے ءِ واستہ:

اوہے منتاں گوں وتی بحت ءَ

زُرتگ نصیب ءَ وقسمت ءِ بہر ءَ

بہت منی سیمُرگ ءَ ترّینتگ

آخری تلاءَ ہم راہ ءِ گور ءَ دروہ اِت

بہت ءَ چہ گورباسک ءَ شکست وارتگ

اے نصیب ءِ و قسمت ءِ کارے

(خالق،2021ء،231-232)

٭٭

ماں سرا شاہیں کردگار گواہ اِنت

ڈیل منی چمروک ءِ غماں بار اِنت

شپ جت چہ پیشی واجہ ءَ کہرا انت(اسپ ءِ نام اِنت)

کیلگ ءِ ہیرتاں نہ وارت تازی

پر منی آزان نہ بیت راضی

بوروتی پیشی واجہ ءَ لوٹیت

ہکّل و نگداہاں نواب ئیگاں

پادءَ زرکاراں او مرائیگاں

شپ جت گوں میناب داتگیں سنجاں

گوں منءَ گرئیت و گور کنت چمّاں

گُڈ ءِ چمروک ءَ من چتور ننداں

واجہ ءِ روچ ءِ ہمسراں گنداں

منی دل حاک بیتگ اَبّوبنداں

پرسباہ ئیگ نندگ ءَ نئیل انت

…………

کارچ و کاٹارگوں من ءَ جیڑ اَنت

کوپگ ءِ حکمانیں تپنگ حاّن ءِ

کیسگ ءِ چامپ و گورگیج نواجوان

آ چکن کاریں موزگ زرشانیں

رپتاں من میرءِ پادرَ ہوں دیستاں

شور منی لوگاریں سر ءَ زرتگ

میر ہمے بستانی سر ءَ گوستگ

کوکریں استیناں ہمود بستگ

درکش ءِ شاریں شدّہے مسینتک

ملک من ءَ اومان انت والیہانی

جیمٹری ڈاٹار و سخی آنی(جیمٹری۔جیونی)

ارّنگ و بسکاچ آ سمینانی

مول سرؔ باگیں کؤش و نودانی

دیدگ ؔ و کاٹا گر ؔجزی آنی

للوؔ ءِ سئیل جاہ اَنت شکارانی

…………

للوؔ ءِ پاگ ءِ مسک خُراسانی

دائم ءَ بوشان انت جِنکّانی

اے جہان انچو گوزیت فانی

ہر کسے رَؤت و شا وت مانی

(خالق،2021ء،233-234)

٭٭

ہفتئی تلار

تاک:29

11-05 اگست 2023ء

پنہ:3/11