بلوچ زالکار نوشتکار
محمد پناہ بلوچ
بلوچ تاریخ نا جاچ ءِ ہلنگ آن ننے معلومداری رسینگک کہ بلوچ راج اٹ نیاڑیک اہم ءُ کڑد اس ادا کرینو۔ شیف نوشتہ اہم انگا واقعہ غاک بلوچ راج اٹ نیاڑی تا کڑد ءِ دے انا روشنائی آنبار پاش کیرہ۔ بلوچ نیاڑی ایڑھ انا دروشم اٹ بی بی بانڑی جوڑ مرسا دہلی نا جنگ انا محاذ آ بلوچ لشکر ءِ پدی مننگ و تینا ایلم میر چاکر ءِ دشمن فوج انا پلویڑ اٹ خنسا جنگ انا پڑ آ برسا سرسہبی دوئی کیک، تو جاگہ اس بی بی بیبو نا دروشم اٹ تینا ایلم میر احمد خان، خان قلات نا پد ریسہ بے سہبی آ اودے فریشان خنسا جنگ اکن پیش تمّک و شہید مریک۔ ولدا مسڑ نا دروشم اٹ بی بی بانو جوڑ مرسا تلوار دوٹی سرسہب مرسا نئے بیرہ تینا باوہ بزرگوار میر احمد خان نا پن ءِ روشنا کیک بلکن شیرزال نا لقب ءِ دوئی کیک۔ ہندن لمہ جیجا نا دروشم اٹ بی بی مریم تینا مار میرنصیر خان نا کمکار خننگک۔ لسبیلہ نا والی پہاڑ خان نا اُرائی بی بی چھا گلی تینا اَرغ نا کزیت آ تینا خاسپر تون مقابلہ کننگ آن پد ریاست لسبیلہ نا حکمران جوڑ مریک۔ گل بی بی نا دروشم اٹ تینا سرسہب گپ وتران اٹ جنرل ڈائر آن تینا ارِغ شہسوار و سردار جیئند ءِ یلہ کرفک۔ ملک دینار خان گچکی نا اُرائی بی بی روزخاتون نا دروشم اٹ جنگ انا پڑ آ تینا ارے تون اوار مریک۔ داڑان بیدس میر محمود خان نا ایڑھ بی بی زینب، میر محراب خان نا اُرائی مائی گنجانی‘ مسڑ بی بی اللہ ڈنی، میر آزاد خان نوشیروانی نا مسڑ بی بی مہناز اس تا کڑد بلوچ تاریخ نا روشنا انگا پالوک ءُ۔
بلوچ نیاڑی تابابت عبدالقیوم بیدار نوشتہ کیک کہ اسہ کنڈآ نیاڑی مہر و مریبت نا چیدہ، امن وایمنی نا ضمانت ءِ تو ایلو کنڈ آ نیاڑی قبائلی جھیڑہ غاتے چٹفنگ ناسوب ہم ارے۔ نیاڑی چندی رنگ آتا گندار ءِ۔ ننا راج اٹ ربیدہ ئی دود آتا سوب آن نیاڑی نئے بیرہ نرینہ غاتتون ہم گام مریک بلکہ راج اٹ سرسہبی دوئی کرسا تینا حیثیت ءِ جاگہ ئی کرینے۔ ہندا وڑ ڈاکٹر شاہ محمد مری نوشتہ کیک کہ ”نیاڑی بلوچ دود و ربیدہ نا ایماندار انگا امانتدار ءِ۔ او ننا بولی نا خواری کش رکھوک و شوان ءِ۔کشیدہ کاری نا اسہ اسہ وڑِک ءِ تین تون تخک۔ پڑچ جوڑ کننگ ناوخت آ ہر ہر گام آ ہنرءِ خواری کشی ٹی دوئی کیک۔ ننابولی نا اسہ اسہ محاورہ اسہ اسہ مصرعہ ءِ سنبھالک۔ غالی جوڑ کننگ اٹ اسہ اسہ رنگ ءِ بریبری اٹ گچین کیک۔ تینا ہنین نا ٹوپ آ بلوچیت یعنی انسانیت ءِ خُلک۔ ڈیہی، لیلڑی، مودہ، ہالو کون آ سخنی صنف اٹ دود ربیدہ ءِ ٹنگک، گھمبر و دھریس پنی آ رقص آتے ٹی مچ آ راج ءِ تین تون اوار کیک۔ دستین، پاذین، توخ، بول، پلی و چندن ہار انا امارت و سخاوت نا درشانی ءِ کیک۔“
بلوچی ادب اٹ نیاڑی تا کڑد اولیکو تخلیق کار آتے ٹی حساب مریک۔ بلوچی لوک ادب نا تخلیق و ترویج ہندافتا سوب آن مننگ کرینے ہراڑا بلوچ قوم گمر کیک۔ داڑان بیدس کلاسیکل شاعری ٹی ہانی۔ مہناز و سیمک نا شاعری بلوچی ادب نا شاہکار فن پارہ حساب مریرہ۔ بلوچ بلوچستان، سندھ‘ پنجاب آن بیدس ایران، اوغانستان، ترکمانستان، سعودی عرب، قطر، عمان، بحرین، کویت، متحدہ عرب امارات و کینیا و تنزانیہ ٹی آباد ءِ۔ داڑان بیدس یورپی ملک سویڈن، ناروے، ڈنمارک، برطانیہ و آسٹریلیا ٹی چنکو کچ اسے ٹی رہینگرہ۔ ہندا سوب آن اوفک نئے بیرہ بلوچی، براہوئی بولی ءِ تینا خیال آتا درشان نا وَڑ جوڑ کرینو بلکہ سندھی، سرائیکی، فارسی، اردو، انگریزی، ترکمن، عربی و روسی بولی ٹی ہم ادبی خذمت کرینو۔
ہراتم نن عمان، بلوچی، سوغات، ایلم، رہبر نسواں، بانگ، زمانہ بلوچی، استار، احوال، بلوچی لبزانک، بلوچی زند، نوکیں دور، گشکور، گیوار، چمگ، روچ، بہارگاہ، تپتان، کاروان، آدینک، لبزانک، درد، جہد، مستاگ، مزل، سنگت، تلار، توار، دزگہار، لب بولان، زرغون، شاشان، دردنت، جنگ، مشرق، آزادی، آساپ، بلوچیہ، چاگرد و ایلو اخبار‘ رسالہ‘ جریدہ و جتا جتا کتاب آتے خواننہ تو ننے بلوچ نیاڑیک بھلو کچ اسے ٹی ادب نا پڑ آ کاریم کروک نظر بریرہ۔ ہرافتے ٹی بھلا کچ طالب علم آتا خننگک۔ ہرافتیان گیشتری عملی زند اٹ گام تخنگ آن پد گوشہ نشینی کننگ آ خننگک واہم اوفتے ٹی کیہی نیاڑیک ادب نا بشخ اٹ پیدوار ءُ خذمت کرینو و کننگ اٹی ءُ ہرافتے ٹی بلوچی ادب اٹ بانل دشتیاری، عین، عین، دشتی، زینل کولاچی، طحٰہ روحی، رشیدہ مینگل، گوہر ملک، ناز ملک مینگل، عندلیب گچکی، صبیحہ کریم، زینت ثناء، زاہدہ رئیس راجی، تاج بانو، طاہرہ احساس جتک، صبیحہ مینگل، صدف میر، نسیمہ بلوچ، روبینہ ناز، مہہ جبیں بلوچ، فوزیہ بلوچ، مہہ رنگ بلوچ، کریمہ بلوچ، رخسانہ درمحمد، نسرین بلوچ، شکیلہ رحمان، مدیحہ رسول، شاری بلوچ، بانل مہر دارزئی، شاہینہ شاہین، ماہ نور، امبر بلوچ، بانڑی بلوچ، ثناء بلوچ، صدف سہیل، عابدہ صنم، حبیبہ پیرجان، عائشہ منیر، گل سمین، سارہ بلوچ، شریفہ رشید، فائزہ بشیر، حانی حمل، ثاقبہ بلوچ، بے نظیر بلوچ، نگینہ حمزہ، شمائلہ رفیق، نگینہ بلوچ، نازینک بلوچ اس تا پنک اوار ءُ۔
براہوئی بولی ٹی گوہر ملک، تاج بانو، طاہرہ احساس جتک، نائلہ قادری، نوشین قمبرانی، ڈاکٹر عنبرین مینگل، امت الواجد، باتا بانکہ، بصرہ خانم، جہاں آراء بگٹی، ڈاکٹر حاجرہ کرد، آمنہ یوسف موج، حمیرہ صدف حسنی، ثمینہ عظیم، ڈاکٹر ذکیہ بلوچ، رشیدہ بلوچ، رقیہ بلوچ، جمیلہ شاہین، ساجدہ نذر، شاہینہ انجم، عابدہ سلطانہ مینگل، فریدہ بنگلزئی، شبنم امین بنگلزئی، ریحانہ ناز، رضیہ ملک شاہوانی، سلمہ سمالانی، شانتل بلوچ، نسرین ساسولی، سعیدہ کامریڈ، صائمہ مینگل، جمیلہ نذیر، حلیمہ مینگل، ساجدہ حیدر، شمیم سمالانی، قمر النساء ناز، مہہ جبیں ناز، حیات النساء، پروین باجوئی، دربی بی، سلطانہ محبوب بلوچ، شاہینہ انجم، فضیلہ بنگلزئی، سونیہ حیدر، زاہدہ نذیر اس تا پنک اوار ءُ۔
ہندا وڑ فارسی ٹی رابعہ خضداری، تاج بانو، مہرنگار، نگار حسین بر، نسرین بہجتی وپین، سندھی ٹی زرینہ بلوچ، اختر بلوچ، بی بی تاج بانو، سلطانہ فاطمہ، قمر النسا ناز و پین‘ اردو ٹی ناہید سرور بلوچ، تاج بانو، زاہدہ رئیس راجی، طاہرہ احساس جتک، نائلہ قادری، نوشین قمبرانی، ڈاکٹر عنبرین مینگل، حمیرہ صدف حسنی، عظمیٰ قادری، ڈاکٹر سمی پرواز، شکیلہ رحمان، فہمیدہ گل، رشیدہ بلوچ، شمیم سمالانی، ڈاکٹر نجمہ شاہین کھوسو اس تا پنک اوار ءُ۔ سرائیکی ٹی جیون خاتون نکمی، وائی پھاپل حافظانی و پین، و ترکمن و روسی بولی تے ٹی ریحانہ بنت الحسن، ڈاکٹر ماہ جان، پری بلوچ، حلیمہ خان محروف اس تا پنک اوار ءُ۔ ریحانہ بنت الحسن ہمو نیاڑی ءِ ہرانا بابت ابو ریحان البیرونی کون آ مدبر آ عالم قلم کشائی کرینے۔
بلوچ نیاڑی تے ٹی عبیدہ قیوم، سلطانہ، بشریٰ قیوم، ذکیہ سردار خان، ڈاکٹر زینت ثنا، سعیدہ مینگل، بی بی تاج بانو، عندلیب گچکی، طاہرہ احساس جتک، آمنہ یوسف موج، حمیرہ صدف حسنی، زرینہ بلوچ، زاہدہ رئیس راجی، ناہید سروربلوچ، آمنہ پناہ، ڈاکٹر سمی پرواز، ڈاکٹر عنبرین مینگل، نجمہ شاہین کھوسو اسک صاحب کتاب نیاڑی تا صف اٹ سلوک خننگرہ ہرافتا کتاب آک کنا نظر آن گدرینگانو۔
بلوچ نیاڑی تا گیشتری شاعری نا صنف ءِ کل آن زیات درشان نا وَڑ جوڑ کرینے، ولے اوفک افسانہ نگاری‘ تنقید نگاری، کہانی نویسی، حکایت نویسی، انشائیہ نویسی، کالم نگاری، لوک ادب، داستان نویسی ٹی تینا جوہر ءِ نشان تسنو۔ بلوچ کلاسیکل شاعرہ مہناز بھاز جوان پارینے:۔
ای تپن پنّی آ انجیرنا ہمو درخت اُٹ
ہرا یا تو بڑز بالا مَش تا ٹُل آ رُدک
یا، خرن آ گھٹ و تلار آتا لڈک
ای گھٹ و تلار آتیٹی ردوک ءُ خرن ءُ درخت اسے اُٹ
کہ ہراتم سویل نا ترند آ تہوک چکّرہ
تو غٹ درخت آتا کاٹم شیف مریک
ولے کنا سرہ ءِ تہو شیف کننگ کپک
و اسہ پِر اس ہم کنے پالفنگ کپک
٭٭٭٭٭٭